ریشه های جامعه شناسی بومیِ علی شریعتی

در یک پژوهش بررسی شد؛

شریعتی با تفکیک سویه های انقلابی و اعتراضی فرهنگ از سویه های تخدیری و تحمیقی و چپاول گرانه و مستبدانۀ آن فرهنگ را محور و کانون تحولات آتی ایران قرار داد.

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری دیجیتوهان، در دهه های چهل و پنجاه ایران بیش از هر دهه ای از دهه های معاصر، کانون تحولات شدید و متفاوت اجتماعی، سیاسی، دانشگاهی، اقتصادی و فرهنگی بوده است. علی شریعتی متفکر نام آشنایی ایرانی محصول گفتمان های حاکم بر این دوران است.  

رضا ماحوزی (عضو هیات علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی) در مقاله ای با عنوان «شریعتی و نزاع روشنفکران و استادان» به این موضوع اشاره می کند که با مرگ استالین و افشاگری های خروشچف از ویرانی ها و کشتار مخالفان در آن دوران، بدیل های جدیدی از چپ گرایی در چین و کوبا رواج یافت که می توانست مخالفین شوروی و مخالفین حزب توده و هر روشنفکر چپ اندیش و جریانِ انتقادی دوستی را به خود مشغول دارد.  

* راه هایی برای رسیدن به جامعه مستقل

این پژوهشگر در این مقاله می نویسد: در دانشگاه هاروارد ایده «فشار بزرگ» با بنمایه ای مارکسیستی، اما با اهدافی لیبرال، خواهان اصلاحات فوری و شدید اقتصادی در کشور های جهان سومی طرفدار بلوک غرب بود تا این کشور ها بتوانند از دایره فقر و بحران های اجتماعی و سیاسی خارج شوند.

ماحوزی در ادامه به این موضوع اشاره می کند که در داخل نیزدو گروه آمریکایی «راکول» و «وارن» در سازمان برنامه، جوانان ایرانی را متقاعد کرده بودند که با اجرای یک برنامه فشرده مدرنیزاسیون سکولار و عمل گرا در ایران می توان در پایان به اهداف چندگانه ای از جمله تثبیت وضعیت اقتصادی، دموکراسی، تضعیف استبداد در ساختار های جامعه استقلال و رفاه دست یافت.

* هدف از تاسیس کانون مترقی

این پژوهشگر بیان می کند که از دل همین مباحث و برنامه ریزی ها بود که حسنعلی منصور و هویدا «کانون مترقی» را با هدف گردهم آوردن جوانان ایرانی موسوم به ماساچوستی ها تاسیس کردند تا ایده «فشار بزرگ» هاروارد نخست مجالی برای طرح و گفتگو بیابد تا در اولین فرصت تاریخی، این اخوان الصفا های جوان و باانگیزه آن ایده ها را در دولتی پیشرو به اجرا درآورند.

کانون مترقی با هدف گردهم آوردن جوانان ایرانی موسوم به ماساچوستی ها تاسیس شد

این پژوهشگر توضیح می دهد که کانونی که بخت یارش شد و در نتیجه چند رفت و برگشت سیاسی و پیگیری عوامل خارجی و اقتضایات داخلی و منطقه ای، خیلی سریع توانست پس از اسدالله علم، حسنعلی منصور و هویدا را به مقام نخست وزیری برساند و با ارتقاء خود در هییت «حزب ایران نوین» برای یک و نیم دهه تمامیت ارکان سیاست، اقتصاد، فرهنگ، ارتباطات ایران و حتی منطقه را در دست بگیرد.

* شریعتی و ساختار های بازتولید کننده چپاول مستضعفین

به زعم این پژوهشگر علی شریعتی که در پاریس خود را نماینده شاخۀ نهضت آزادی جبهۀ ملی می دانست در همکاری با دوستانی همچون مهدی چمران، ابراهیم یزدی و دیگران، خود را همزمان در مواجهه با هر دو سویه چپ جدید پسااستالینی و برنامه های توسعه حزب ایران نوین می دید؛ اولی قرایت جدیدی از چپ ارایه می کرد که می توانست توده های غیرکارگر و جوانان و دانشجویان و مبارزان و چریک ها را نیز با خود همراه سازد و دومی، با اولویت دادن به اقتصاد خصوصی و آزاد و اتخاذ مشیای سکولار در حوزه فرهنگ، تغییر روبنا هایی همچون فرهنگ و دین و اخلاق لیبرال و جهان وطنی ایرانیان را در رویا می پروراند.

ماحوزی در این مقاله می نویسد: شریعتی در میان این دو طیف، سویۀ رهایی و آزادی را انتخاب کرد؛ منتها نه از راه پیشنهادی حزب ایران نوینِ هویدا بلکه به زعم او، از راه «اعتراض به ساختار های بازتولید کننده چپاول مستضعفین» او ارکان تشکیل دهنده این ساختار ها را در سیاست، دین و سرمایه اقتصادی دنبال کرد و مثلثی را نشانه گرفت که صورتی جهانی داشت.

* اقتصاد سرمایه داری، سیاست مستبدانه و تخدیر دینی سازمان یافته

ماحوزی در این پژوهش توضیح می دهد که شریعتی می توانست به کمک زبان جامعه شناسی بومیِ آمیخته به ایدیولوژی چپ استاندارد شد ه ای که برای خویش ساخته بود، رد و نشانه آن را در سرزمین خود نیز بیابد؛ مثلث زر و زور و تزویر یا همان اقتصاد سرمایه داری، سیاست مستبدانه و تخدیر دینی سازمان یافته.

شریعتی به همراه دوستانش با آرمان الجزایر و فلسطین همراهی می کرد تا با مثلث شومِ اتحاد یافته در نظام های سرمایه داری مبارزه کند

این پژوهشگر می نویسد: شریعتی که با این نگاه در شاخه فرانسۀ کنفدراسیون دانشجویان ایرانی خارج کشور مشق اندیشه و مبارزه می کرد و به همراه دوستانش با آرمان الجزایر و فلسطین همراهی می کرد تا با مثلث شومِ اتحاد یافته در نظام های سرمایه داری مبارزه کند.

این پژوهشگر در ادامه به این موضوع اشاره می کند که شریعتی با ورود به ایران و استقرار بر کرسی دانشگاه، موضعگیری های خود را صورتی آکادمیک بخشید؛ این بار در واژگانی همچون اسلام شناسی و جهان بینی، توحید، توتم پرستی، هنر متعهد، پروتستانتیسم اسلامی، بازگشت به خویشتن، خودسازی انقلابی، تشیع علوی و تشیع صفوی، نقد فلسفه اسلامی، تمجید از عمل گرایی و غیره.

* جامعه ایران در مبارزه با ارکان سه گانه

در این مقاله آمده است که برای شریعتی  این مفاهیمِ برآمده از ایدیولوژی چپ می توانند جامعه ایران را در مبارزه با ارکان سه گانه مذکور نمایندگی کنند؛ کاری که از مفاهیم و نظریه های آکادمیک رایج در گروه های جامعه شناسی و فلسفه دانشگاه تهران و دیگر دانشگاه ها برنمی آید و استادان نظریه های طرفدار وضع موجود یا آنانی که به زعم وی، سر در آخور تاریخ اندیشه ها کرده و چیز جدید و معاصر و به حرکت درآورند به دانشجویان نمی دهند، نمی توانند چیزی را تغییر دهند.

در ادامه آمده است که این وضعیت به زعم شریعتی در نهاد مدرن دانشگاه حکومتی وابسته به جبهه استبداد و سرمایه داری ریشه دارد، که خود بازتولید کننده همان ساختار های سیاه و ارتجاعی است.

این نویسنده در این مقاله می نویسد: شریعتی برخلاف ماساچوستی ها و هارواردی های ایران، فرهنگ و عناصر فرهنگی حرکت بخش را به عنوان کانون اندیشه های خود برگزید؛ همان سوی های که ماساچوستی های ایران به عنوان روبنا و ماحصل زیربنای اقتصادی تحلیل کرده و لذا نسبت به آن خنثی و سکولار بودند.

ماحوزی با این توضیح که، شریعتی با تفکیک سویه های انقلابی و اعتراضی فرهنگ از سویه های تخدیری و تحمیقی و چپاول گرانه و مستبدانۀ آن فرهنگ را محور و کانون تحولات آتی ایران قرار داد و تحول اجتماعی و سیاسی و اقتصادی ایران را نتیجۀ تصفیه منابع فرهنگی و خودآگاهی اقشار جوان و توده ها نسبت به این منابع دانست.

در پایان به زعم این نویسنده، شریعتی کار خود را از نقطه ای آغاز کرد که ماساچوستی ها و یاران هویدا و هارواردی های سازمان برنامه آن را کنار گذاشته بودند و بسان خروجی و نتیجه اقدامات اقتصادی خود به آن نگاه می کردند؛ نسل تکنوکراتی که زبان اقتصاد و تعاملات جهانی را بهتر از زبان فرهنگ بومی و جامعه خود می شناختند.