کلاهبرداری رایانه ای چیست؟

کلاهبرداری رایانه ای به هرگونه بهره برداری غیرمجاز از سامانه های رایانه ای یا مخابراتی برای تحصیل وجه، مال، منفعت یا امتیاز مالی برای خود یا دیگری اطلاق می شود. این جرم، که فریب سیستم های دیجیتال را هدف قرار می دهد، از طریق اقداماتی مانند وارد کردن، تغییر، محو، ایجاد یا متوقف کردن داده ها و یا مختل کردن عملکرد سامانه ها شکل می گیرد.

با گسترش روزافزون فناوری و حضور پررنگ آن در تمام جنبه های زندگی، از خرید و فروش آنلاین گرفته تا تعاملات اجتماعی، جرایم سایبری نیز به یکی از دغدغه های اصلی افراد و جوامع تبدیل شده اند. در میان انبوه این جرایم، کلاهبرداری رایانه ای جایگاه ویژه ای دارد. این جرم نه تنها به لحاظ مالی به قربانیان خود آسیب می رساند، بلکه می تواند موجب سلب اعتماد عمومی از فضای مجازی و کند شدن روند توسعه دیجیتال شود. آگاهی از ابعاد مختلف این پدیده، از تعریف قانونی و مصادیق آن گرفته تا راه های پیشگیری و نحوه پیگیری قضایی، برای هر کاربری که در دنیای امروز فعالیت می کند، ضروری است.

کلاهبرداری رایانه ای: تعریف حقوقی و ارکان اصلی

درک عمیق از ماهیت کلاهبرداری رایانه ای مستلزم آشنایی با تعاریف قانونی و تفاوت های آن با جرایم مشابه است. قانون گذار ایرانی نیز با توجه به اهمیت این موضوع، به تفصیل به آن پرداخته است.

تعریف دقیق بر اساس قانون

ماده 741 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، که پیش تر ماده 13 قانون جرایم رایانه ای بود، به صراحت کلاهبرداری رایانه ای را تعریف می کند. این ماده مقرر می دارد: «هرکس به طور غیرمجاز از سامانه های رایانه ای یا مخابراتی با ارتکاب اعمالی از قبیل وارد کردن، تغییر، محو، ایجاد یا متوقف کردن داده ها یا مختل کردن سامانه، وجه یا مال یا منفعت یا خدمات یا امتیازات مالی برای خود یا دیگری تحصیل کند، مرتکب کلاهبرداری رایانه ای شده است.»

تحلیل این تعریف نشان می دهد که ارکان اصلی این جرم عبارتند از:

• غیرمجاز بودن عمل: هرگونه دسترسی یا مداخله در سامانه های رایانه ای که بدون اجازه یا فراتر از حدود اذن صورت گیرد.
• سامانه های رایانه ای یا مخابراتی: بستر وقوع جرم، که شامل تمامی سیستم ها و شبکه های ارتباطی دیجیتال می شود.
• اعمال تمثیلی: قانون گذار با به کار بردن عبارت از قبیل، بر این نکته تأکید دارد که مصادیق رفتارهای مجرمانه محصور نیستند و هر عملی که به شکل مشابه منجر به فریب سیستم شود، می تواند مشمول این ماده قرار گیرد.
• تحصیل وجه، مال، منفعت، خدمات یا امتیازات مالی: نتیجه جرم که بهره مند شدن کلاهبردار (یا فرد مورد نظر او) از ارزش های مالی، اقتصادی یا خدماتی است. این تحصیل لزوماً به معنای «سرقت» فیزیکی نیست، بلکه می تواند شامل ایجاد بدهی جعلی، کسب اعتبار، یا بهره مندی از خدماتی باشد که فرد حق آن را ندارد.

تفاوت های کلیدی کلاهبرداری رایانه ای با کلاهبرداری سنتی

با وجود شباهت در هدف نهایی (تحصیل مال یا منفعت به صورت غیرقانونی)، تفاوت های اساسی میان کلاهبرداری سنتی و کلاهبرداری رایانه ای وجود دارد که فهم آن ها به تفکیک و پیگیری صحیح جرایم کمک می کند. تجربه نشان داده است که گاه افراد به اشتباه این دو مفهوم را یکی می دانند.

معیار مقایسه	کلاهبرداری سنتی	کلاهبرداری رایانه ای
فریب خورنده	انسان (فرد مال باخته)	سامانه های رایانه ای یا مخابراتی
ابزار فریب	وسایل متقلبانه، صحنه سازی، فریب کلامی	اخلال، تغییر، محو، ایجاد یا توقف داده ها در سیستم
موضوع جرم	صرفاً مال (وجه نقد، اموال منقول و غیرمنقول)	وجه، مال، منفعت، خدمات یا امتیازات مالی
قانون مربوطه	ماده 1 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری	ماده 741 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)

تفاوت کلاهبرداری رایانه ای با سرقت رایانه ای

یکی دیگر از مفاهیم نزدیک به کلاهبرداری رایانه ای، سرقت رایانه ای است که در ماده 740 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) تعریف شده است. تفاوت اصلی در این است که در سرقت رایانه ای، مرتکب داده ها را «ربوده» و یا «کپی» می کند، بدون اینکه لزوماً فریب سیستم برای تحصیل منفعت مالی در میان باشد. در حالی که در کلاهبرداری رایانه ای، هدف اصلی «تحصیل» وجه، مال یا منفعت از طریق فریب سامانه است. به عنوان مثال، اگر فردی بدون اجازه وارد یک سیستم بانکی شود و صرفاً اطلاعات حساب ها را مشاهده یا کپی کند، مرتکب سرقت رایانه ای شده است. اما اگر با دستکاری داده ها، مبلغی را از حسابی به حساب خود منتقل کند، کلاهبرداری رایانه ای رخ داده است. این تمایز در تعیین نوع جرم و مجازات آن اهمیت زیادی دارد.

در کلاهبرداری رایانه ای، فریب خورنده یک سیستم هوشمند است، نه یک انسان. این ویژگی جوهری، تمایز اصلی آن با کلاهبرداری سنتی را رقم می زند.

عناصر تشکیل دهنده جرم کلاهبرداری رایانه ای

هر جرم دارای سه عنصر اصلی است: قانونی، مادی و معنوی. کلاهبرداری رایانه ای نیز از این قاعده مستثنا نیست و برای تحقق آن، هر سه عنصر باید وجود داشته باشند.

عنصر قانونی

عنصر قانونی کلاهبرداری رایانه ای عمدتاً بر اساس ماده 741 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) تعریف شده است. علاوه بر این ماده، ماده 67 قانون تجارت الکترونیک مصوب 1382 نیز به کلاهبرداری در بستر مبادلات الکترونیکی پرداخته است. هرچند ماده 741 جامع تر است، اما ماده 67 در برخی موارد می تواند مکمل یا موید آن باشد و از آنجا که قانون جرایم رایانه ای در سال 1388 تصویب شده و برخی از مواد قانون تجارت الکترونیک با آن مغایرت ندارند، همچنان می توان در موارد خاص به آن استناد کرد.

عنصر مادی: رفتارهای مجرمانه و مصادیق آن

عنصر مادی به رفتارهای فیزیکی گفته می شود که منجر به تحقق جرم می شوند. در کلاهبرداری رایانه ای، این رفتارها شامل هر نوع مداخله غیرمجاز در سامانه های دیجیتال است که به فریب سیستم منجر شود. برخی از مصادیق رایج این رفتارها عبارتند از:

• وارد کردن داده ها: شامل افزودن اطلاعات جدید به سیستم به صورت غیرمجاز. به عنوان مثال، تغییر مشخصات یک حساب بانکی به منظور واریز وجه به حساب خود یا دیگری.
• تغییر داده ها: دستکاری در اطلاعات موجود در سامانه. این عمل می تواند شامل تغییر نمرات یک دانشجو در سیستم آموزشی یا تغییر موجودی یک حساب بانکی باشد.
• محو یا حذف داده ها: از بین بردن یا پاک کردن اطلاعات از سیستم. به عنوان مثال، حذف بدهی فرد از سیستم بانکی یا اطلاعات مربوط به پرونده های مالیاتی.
• ایجاد داده ها: ساخت و تولید اطلاعات جعلی یا ساختگی در سیستم. این مورد می تواند شامل ساخت اطلاعات ورودی تقلبی برای دریافت مجوزهای خاص یا امتیازاتی باشد که به صورت عادی قابل دستیابی نیستند.
• متوقف کردن سامانه: ایجاد وقفه در عملکرد طبیعی سیستم. مثلاً ایجاد اختلال در روند انتقال وجه یا ارائه خدمات آنلاین به نحوی که منجر به تحصیل منفعت شود.
• مختل کردن سامانه: از کار انداختن موقت یا دائم یک وب سایت یا سرویس آنلاین برای کسب منفعت یا امتیاز. برای نمونه، از کار انداختن سایت فروش بلیت برای ایجاد اختلال در رقابت و سوق دادن کاربران به پلتفرم های دیگر.

بسیار مهم است که بدانیم این موارد تنها جنبه تمثیلی دارند و هر رفتار غیرمجازی که با هدف تحصیل مال یا منفعت از طریق فریب سامانه انجام شود، می تواند مشمول کلاهبرداری رایانه ای قرار گیرد. تجربه نشان داده است که مجرمان همواره در حال ابداع روش های جدید برای فریب سیستم ها هستند.

عنصر معنوی (قصد مجرمانه)

عنصر معنوی به جنبه روانی جرم، یعنی قصد و نیت مرتکب، اشاره دارد. برای تحقق جرم کلاهبرداری رایانه ای، وجود عنصر معنوی ضروری است که شامل دو بخش می شود:

• سوء نیت عام: به معنای قصد انجام رفتارهای مجرمانه (وارد کردن، تغییر، محو داده ها و غیره). مرتکب باید از روی عمد این اعمال را انجام دهد و نه به صورت سهوی.
• سوء نیت خاص: به معنای قصد تحصیل نتیجه مجرمانه، یعنی به دست آوردن وجه، مال، منفعت، خدمات یا امتیازات مالی برای خود یا دیگری. به عبارت دیگر، هدف اصلی مجرم باید نفع بردن از طریق این اعمال باشد.
• آگاهی از غیرمجاز بودن عمل: مجرم باید بداند که عملی که انجام می دهد، غیرقانونی و بدون مجوز است.

انواع رایج کلاهبرداری های رایانه ای در عمل

در دنیای امروز که فناوری های دیجیتال با سرعت بالایی در حال پیشرفت هستند، انواع کلاهبرداری های رایانه ای نیز پیچیده تر و متنوع تر می شوند. شناخت این شیوه ها، گام نخست برای محافظت از خود و دیگران است.

فیشینگ (Phishing)

فیشینگ یکی از متداول ترین روش های کلاهبرداری است که در آن کلاهبردار سعی می کند با ایجاد صفحات جعلی (مانند درگاه های پرداخت بانک ها یا وب سایت های معروف)، اطلاعات حساس کاربران نظیر رمز عبور، شماره کارت بانکی، یا کد CVV2 را به سرقت ببرد. بسیاری از افراد ممکن است با کلیک بر روی لینک های ارسالی از طریق پیامک یا ایمیل های ناشناس، ناخواسته قربانی فیشینگ شوند و تجربه تلخ خالی شدن حساب بانکی خود را داشته باشند.

اسکیمینگ (Skimming)

اسکیمینگ به روشی اطلاق می شود که در آن کلاهبردار با استفاده از دستگاه های کوچک و نامرئی (اسکیمر) که بر روی کارت خوان ها یا دستگاه های POS نصب می شوند، اطلاعات کارت بانکی را کپی می کند. معمولاً در هنگام خرید در فروشگاه ها یا استفاده از دستگاه های خودپرداز در مکان های شلوغ، خطر مواجهه با اسکیمینگ افزایش می یابد.

کلاهبرداری از طریق آگهی های دروغین

این نوع کلاهبرداری شامل انتشار آگهی های فریبنده در شبکه های اجتماعی، وب سایت های خرید و فروش کالا، یا پلتفرم های کاریابی است. به عنوان مثال، ممکن است آگهی فروش کالایی با قیمت بسیار پایین تر از بازار، استخدام با حقوق های نجومی یا ثبت نام در قرعه کشی های بزرگ منتشر شود که همگی با هدف فریب کاربر و دریافت وجه یا اطلاعات شخصی او هستند.

کلاهبرداری پیامکی و تلفنی

پیامک های جعلی با محتوای شما برنده یک جایزه بزرگ شده اید، سهام عدالت شما واریز شد یا یارانه معیشتی شما نیاز به به روزرسانی دارد نمونه هایی از این نوع کلاهبرداری هستند. همچنین، تماس های تلفنی از سوی افراد ناشناس که خود را نماینده بانک، اداره دولتی یا پلیس معرفی می کنند و اطلاعات بانکی یا شخصی را درخواست می کنند، جزو این دسته قرار می گیرند. تجربه نشان می دهد که همیشه باید با شک و تردید به این گونه پیام ها و تماس ها نگریست.

کلاهبرداری با بدافزارها و باج افزارها (Ransomware)

در این روش، کلاهبرداران با ارسال بدافزار یا باج افزار از طریق ایمیل های آلوده یا لینک های مخرب، سیستم قربانی را قفل کرده و برای بازگشایی آن، درخواست باج (معمولاً به صورت ارز دیجیتال) می کنند. دیدن پیام فایل های شما رمزگذاری شده اند یک تجربه بسیار ناخوشایند است که می تواند اطلاعات حیاتی فرد یا سازمان را به خطر بیندازد.

مهندسی اجتماعی (Social Engineering)

مهندسی اجتماعی به مجموعه ای از تکنیک های روانشناختی گفته می شود که کلاهبرداران برای فریب افراد و دستیابی به اطلاعات محرمانه از آن ها استفاده می کنند. در این روش، مجرم با ایجاد اعتماد کاذب یا اعمال فشار روانی، قربانی را متقاعد می کند تا اطلاعاتی را افشا کند یا عملی را انجام دهد که به نفع کلاهبردار است. مثلاً با جعل هویت یک مقام مسئول یا دوست صمیمی، از فرد اطلاعات می گیرد.

کلاهبرداری در بورس و ارز دیجیتال

با رونق گرفتن بازارهای مالی دیجیتال، کلاهبرداری در این حوزه نیز افزایش یافته است. کانال های تلگرامی یا گروه های واتساپی که سیگنال های خرید و فروش جعلی ارائه می دهند، صرافی های ارز دیجیتال نامعتبر که سرمایه کاربران را به سرقت می برند، و یا پروژه های رمزارزی پانزی (Ponzi Scheme) که با وعده سودهای کلان، افراد را فریب می دهند، از مصادیق این نوع کلاهبرداری هستند. ورود به این بازارها بدون دانش کافی، می تواند به تجربه ای تلخ از دست دادن سرمایه تبدیل شود.

کلاهبرداری در قالب اپلیکیشن های جعلی

مجرمان با طراحی اپلیکیشن های جعلی (مانند اپلیکیشن های پرداخت، خدماتی، یا حتی بازی ها) که ظاهری شبیه به برنامه های اصلی دارند، کاربران را فریب می دهند تا آن ها را نصب کرده و اطلاعات بانکی یا شخصی خود را وارد کنند. این اپلیکیشن ها معمولاً حاوی بدافزارهایی هستند که به سرقت اطلاعات می پردازند.

مجازات جرم کلاهبرداری رایانه ای در ایران

قانون گذار ایران برای مقابله با کلاهبرداری رایانه ای، مجازات هایی را در نظر گرفته است که هدف آن ها بازدارندگی و جبران خسارت وارده به قربانیان است. آشنایی با این مجازات ها می تواند اهمیت پیشگیری و پیگیری قانونی را بیش از پیش نمایان سازد.

مجازات اصلی بر اساس ماده 741 قانون مجازات اسلامی

بر اساس ماده 741 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، مرتکب کلاهبرداری رایانه ای علاوه بر رد مال به صاحب آن، به یکی از دو مجازات زیر یا هر دوی آن ها محکوم می شود:

• حبس تعزیری: از یک تا پنج سال.
• جزای نقدی: از مبلغ پنجاه میلیون (50,000,000) ریال تا دویست و پنجاه میلیون (250,000,000) ریال. (لازم به ذکر است که مبالغ جزای نقدی ممکن است با توجه به تغییرات قوانین و نرخ تورم، مورد بازنگری قرار گیرند.)

مجازات بر اساس ماده 67 قانون تجارت الکترونیک

ماده 67 قانون تجارت الکترونیک نیز مجازاتی شبیه به ماده 741 برای کلاهبرداری های الکترونیکی پیش بینی کرده بود. هرچند ماده 741 به طور خاص و جامع تر به کلاهبرداری رایانه ای می پردازد، اما در برخی موارد ممکن است به ماده 67 نیز اشاره شود. مجازات های ماده 67 شامل حبس از یک تا سه سال و پرداخت جزای نقدی معادل مال مأخوذه است. با توجه به ماده 56 قانون جرائم رایانه ای که قوانین مغایر را نسخ کرده، ماده 741 در عمل مورد استناد غالب قرار می گیرد، اما ماده 67 همچنان اعتبار خود را برای موارد غیرمغایر حفظ کرده است.

شروع به جرم کلاهبرداری رایانه ای

بر اساس ماده 122 قانون مجازات اسلامی، هرگاه کسی شروع به ارتکاب جرمی کند و آن جرم به دلایلی خارج از اراده او به نتیجه نرسد، به مجازات شروع به جرم محکوم خواهد شد. در مورد کلاهبرداری رایانه ای، مجازات شروع به جرم عبارت است از حبس تعزیری، یا شلاق، یا جزای نقدی درجه 6. این مجازات نشان دهنده آن است که حتی اگر کلاهبردار موفق به تحصیل مال یا منفعت نشود، نفس تلاش برای ارتکاب جرم نیز جرم انگاری شده است.

درجه جرم

بر اساس ماده 19 قانون مجازات اسلامی، مجازات های تعزیری به هشت درجه تقسیم می شوند. با توجه به میزان حبس تعیین شده در ماده 741 (یک تا پنج سال)، جرم کلاهبرداری رایانه ای در دسته جرایم تعزیری درجه 5 قرار می گیرد. این درجه بندی در تعیین آیین دادرسی، صلاحیت مراجع قضایی و امکان استفاده از برخی نهادهای ارفاقی تأثیرگذار است.

نکات تکمیلی

• عدم تشدید مجازات در تبلیغات عمومی: بر اساس ماده 754 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) (که همان ماده 26 قانون جرایم رایانه ای است)، برخلاف کلاهبرداری سنتی، اگر کلاهبرداری رایانه ای از طریق تبلیغات عمومی انجام شده باشد، مجازات مرتکب تشدید نمی شود.
• وضعیت تشدید مجازات برای مأمورین دولتی: اگر مرتکب جرم از مأموران دولتی باشد، تنها در صورتی مجازات وی تشدید می گردد که ارتکاب جرم به مناسبت وظیفه او باشد. صرفاً شاغل بودن در یک نهاد دولتی بدون ارتباط با وظایف شغلی، منجر به تشدید مجازات نخواهد شد. این نکته به مسئولیت خاصی که برای مأمورین در حفاظت از اطلاعات و سامانه های دولتی وجود دارد، اشاره دارد.

آیا جرم کلاهبرداری رایانه ای قابل گذشت است؟

مفهوم قابل گذشت بودن یا نبودن یک جرم، به این معناست که آیا پیگیری قضایی آن منوط به شکایت شاکی خصوصی است یا حتی بدون شکایت نیز مدعی العموم می تواند آن را تعقیب کند. این موضوع در مورد کلاهبرداری رایانه ای، به واسطه تغییرات قانونی، نیاز به بررسی دقیق دارد.

پیش تر، جرم کلاهبرداری رایانه ای غیرقابل گذشت محسوب می شد. اما با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در سال 1399، تغییراتی در ماده 104 قانون مجازات اسلامی ایجاد شد. بر اساس این تغییرات، جرایمی مانند انتقال مال غیر و کلاهبرداری (موضوع ماده 1 قانون تشدید) با نصاب مشخص (کمتر از 100 میلیون تومان)، و «کلیه جرایم در حکم کلاهبرداری و جرایمی که مجازات کلاهبرداری درباره آن ها مقرر شده یا طبق قانون کلاهبرداری محسوب می شوند»، در صورت داشتن بزه دیده، قابل گذشت محسوب می شوند.

حال این سوال پیش می آید که آیا کلاهبرداری رایانه ای، موضوع ماده 741 قانون مجازات اسلامی، در دسته «جرایمی که طبق قانون کلاهبرداری محسوب می شوند» قرار می گیرد یا خیر؟

در این خصوص، نظریه مشورتی شماره 7/99/450 مورخ 1399/04/25 اداره حقوقی قوه قضاییه راهگشا است. این نظریه صراحتاً بیان می کند: «با عنایت به این که ماده 741 قانون مجازات اسلامی، تحت عنوان «کلاهبرداری مرتبط با رایانه» جرم انگاری شده است، جرم موصوف از جمله جرایمی است که از نظر قانون گذار کلاهبرداری محسوب می شود، بنابراین جرم مذکور مشمول احکام مقرر در تبصره الحاقی به ماده 47 و ماده 104 قانون مجازات اسلامی اصلاحی 1399 (موضوع قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399) می باشد.»

نتیجه این نظریه مشورتی آن است که جرم کلاهبرداری رایانه ای، در صورت رعایت شرایط قانونی (به ویژه نصاب مالی زیر 100 میلیون تومان) ، قابل گذشت است. این موضوع برای قربانیان کلاهبرداری رایانه ای اهمیت زیادی دارد، زیرا می تواند مسیر پیگیری و صلح با متهم را تسهیل کند.

مرجع صالح رسیدگی و نحوه شکایت از کلاهبرداری رایانه ای

برای قربانیان کلاهبرداری رایانه ای، آگاهی از مرجع صالح رسیدگی و مراحل قانونی شکایت، از اهمیت حیاتی برخوردار است. تجربه نشان می دهد که سرعت عمل در این زمینه می تواند به بازیابی حقوق از دست رفته کمک شایانی کند.

مرجع صالح قضایی

تعیین دادگاه صالح برای رسیدگی به جرایم رایانه ای، به دلیل ماهیت فرامرزی و غیرمحلی این جرایم، گاهی دشوار است. اما در مورد کلاهبرداری رایانه ای، رأی وحدت رویه شماره 729 مورخ 1391/12/01 هیأت عمومی دیوان عالی کشور، تکلیف را روشن کرده است. این رأی مقرر می دارد:

«نظر به اینکه در صلاحیت محلی، اصل صلاحیت دادگاه محل وقوع جرم است و این اصل در قانون جرایم رایانه ای نیز مستفاد از ماده 29 مورد تأیید قانون گذار قرار گرفته است، بنابراین در جرم کلاهبرداری مرتبط با رایانه، هرگاه تمهید مقدمات و نتیجه حاصل از آن در حوزه های قضایی مختلف صورت گرفته باشد، دادگاهی که بانک افتتاح کننده حساب زیان دیده از بزه که پول به طور متقلبانه از آن برداشت شده، در حوزه آن قرار دارد صالح به رسیدگی است.»

این بدان معناست که اگر شخصی در اصفهان مورد کلاهبرداری قرار گیرد و پول از حساب او که در تهران افتتاح شده است، برداشت شود، دادگاه صالح برای رسیدگی، دادگاه کیفری دو در تهران (محل افتتاح حساب زیان دیده) خواهد بود. همچنین، در شهرهای بزرگ مانند تهران، دادسراهای تخصصی برای رسیدگی به جرایم رایانه ای (مثلاً دادسرای ناحیه 31 تهران) وجود دارند که فرآیند پیگیری را متمرکزتر می کنند.

مراحل و نحوه طرح شکایت (گام به گام)

پس از اینکه فردی متوجه شد قربانی کلاهبرداری رایانه ای شده است، باید فوراً اقدامات قانونی را آغاز کند:

1. مراجعه به دادسرای جرایم رایانه ای: اولین گام، مراجعه حضوری به دادسرای جرایم رایانه ای یا ثبت شکواییه از طریق سامانه ثنا است. شاکی باید با تنظیم یک شکواییه دقیق و مستند، جزئیات کلاهبرداری را شرح دهد.
2. تنظیم شکواییه: شکواییه باید شامل اطلاعات کامل شاکی، اطلاعات موجود از کلاهبردار (حتی اگر ناقص باشد)، شرح کامل واقعه، زمان و مکان تقریبی وقوع جرم، و درخواست رسیدگی باشد.
3. ارجاع به پلیس فتا: در بسیاری از موارد، دادسرا پرونده را برای تحقیقات تخصصی تر به پلیس فتا ارجاع می دهد. همچنین، در برخی موارد، افراد می توانند به عنوان گام اولیه، به پلیس فتا مراجعه کرده و موضوع را گزارش دهند. پلیس فتا با بهره گیری از کارشناسان متخصص، به جمع آوری ادله و ردیابی مجرمان می پردازد.
4. جمع آوری مدارک و مستندات: شاکی باید تمام مدارک و مستندات مربوط به کلاهبرداری را جمع آوری و به مراجع قضایی ارائه دهد. این مدارک شامل:
   • مدارک شناسایی معتبر شاکی (کارت ملی، شناسنامه).
   • اسکرین شات از مکالمات (واتساپ، تلگرام، پیامک)، تراکنش های بانکی، صفحات وب سایت های جعلی یا آگهی های فریبنده.
   • رسیدهای بانکی و فیش های واریزی که نشان دهنده انتقال وجه به حساب کلاهبردار هستند.
   • هرگونه اطلاعات موجود از حساب کلاهبردار (شماره کارت، شماره حساب، نام و نام خانوادگی).
   • شماره تلفن ها و آدرس های ایمیل مورد استفاده کلاهبردار.
5. اهمیت سرعت عمل: در جرایم رایانه ای، ردگیری و مسدودسازی حساب های کلاهبرداران به سرعت انجام می شود. بنابراین، هرچه شکایت سریع تر ثبت شود، احتمال موفقیت در بازیابی مال از دست رفته بیشتر خواهد بود. تأخیر در این فرآیند می تواند به کلاهبرداران فرصت دهد تا پول را منتقل کرده و اثری از خود باقی نگذارند.

راهکارهای طلایی پیشگیری از کلاهبرداری های رایانه ای

بهترین دفاع در برابر کلاهبرداری رایانه ای، پیشگیری است. با رعایت چند نکته ساده اما مهم، می توان خطر قربانی شدن در برابر این جرایم را به میزان قابل توجهی کاهش داد. تجربه نشان داده است که آگاهی و هوشیاری، قوی ترین ابزار در این مسیر است.

هوشیاری در فضای مجازی

• عدم کلیک بر روی لینک های ناشناس و مشکوک: هرگز بر روی لینک هایی که از طریق پیامک، ایمیل یا شبکه های اجتماعی از فرستنده های ناشناس یا حتی آشنایان (در صورت مشکوک بودن محتوا) ارسال شده اند، کلیک نکنید. بسیاری از این لینک ها به صفحات فیشینگ یا دانلود بدافزار منجر می شوند.
• بررسی دقیق آدرس وب سایت ها و درگاه های پرداخت: قبل از وارد کردن اطلاعات حساس (مانند مشخصات بانکی)، همیشه آدرس وب سایت را در نوار مرورگر به دقت بررسی کنید. به دنبال «https://» و علامت قفل سبز رنگ باشید و از عدم وجود غلط املایی یا حروف اضافه در آدرس مطمئن شوید.
• عدم دانلود و نصب نرم افزارهای مشکوک: تنها از منابع معتبر و رسمی (مانند اپ استورهای رسمی، وب سایت های رسمی نرم افزارها) اقدام به دانلود و نصب برنامه کنید. نرم افزارهای کرک شده یا ناشناس می توانند حاوی بدافزار باشند.

امنیت حساب ها و اطلاعات شخصی

• استفاده از رمزهای عبور قوی و منحصربه فرد: برای هر حساب کاربری، یک رمز عبور قوی (ترکیبی از حروف بزرگ و کوچک، اعداد و نمادها) و منحصربه فرد انتخاب کنید. هرگز از یک رمز عبور برای چندین حساب استفاده نکنید.
• فعال سازی احراز هویت دو مرحله ای (Two-Factor Authentication – 2FA): این ویژگی یک لایه امنیتی اضافه فراهم می کند؛ حتی اگر رمز عبور شما لو برود، کلاهبردار بدون کد دوم (که معمولاً به تلفن همراه شما ارسال می شود) نمی تواند وارد حساب شما شود.
• عدم افشای اطلاعات بانکی و شخصی: اطلاعات حساس مانند شماره کارت، رمز دوم، کد CVV2، رمزهای یک بار مصرف، اطلاعات حساب یا مشخصات هویتی خود را هرگز در تلفن، شبکه های اجتماعی، یا پاسخ به ایمیل های مشکوک افشا نکنید. بانک ها و نهادهای رسمی هرگز این اطلاعات را از شما درخواست نمی کنند.

امنیت دستگاه ها

• نصب آنتی ویروس معتبر و به روز نگه داشتن آن: یک نرم افزار آنتی ویروس قوی و به روز، سیستم شما را در برابر بدافزارها و ویروس ها محافظت می کند.
• به روزرسانی مداوم سیستم عامل و برنامه ها: توسعه دهندگان نرم افزارها به طور منظم وصله های امنیتی برای رفع آسیب پذیری ها منتشر می کنند. به روز نگه داشتن سیستم عامل و تمامی برنامه های نصب شده، از نفوذ مهاجمان جلوگیری می کند.
• استفاده از فایروال: فایروال (دیوار آتش) یک مانع بین رایانه شما و اینترنت ایجاد می کند و از دسترسی های غیرمجاز جلوگیری می کند.

آگاهی و اطلاع رسانی

• به روز نگه داشتن دانش خود: به طور منظم اخبار و اطلاعات مربوط به جدیدترین روش های کلاهبرداری رایانه ای را پیگیری کنید. منابع معتبری مانند وب سایت پلیس فتا یا رسانه های معتبر خبری می توانند در این زمینه کمک کننده باشند.
• اطلاع رسانی به دوستان و آشنایان: دانش خود را با اطرافیان به اشتراک بگذارید تا آن ها نیز در برابر این خطرات هوشیار باشند. یک تجربه ناگوار می تواند درس بزرگی برای همه باشد.

بررسی پیامک های بانکی

• کنترل دقیق تراکنش های بانکی: پیامک های تراکنش بانکی خود را به دقت بررسی کنید و در صورت مشاهده هرگونه مغایرت یا تراکنش مشکوک، فوراً با بانک تماس گرفته و آن را گزارش دهید. سرعت عمل در این مرحله حیاتی است.

نتیجه گیری

کلاهبرداری رایانه ای، پدیده ای پیچیده و در حال تکامل است که با سرعت گرفتن زندگی دیجیتال، اهمیت شناخت و مقابله با آن دوچندان می شود. این جرم، با تکیه بر فریب سامانه های دیجیتال و نه الزاما انسان، مسیری متفاوت از کلاهبرداری سنتی را طی می کند و در قوانین کشور ما، به تفصیل در ماده 741 قانون مجازات اسلامی تعریف و مجازات شده است.

برای محافظت از خود در برابر انواع کلاهبرداری های رایانه ای که هر روز با چهره ای تازه ظاهر می شوند، از فیشینگ و اسکیمینگ گرفته تا مهندسی اجتماعی و کلاهبرداری در بازارهای دیجیتال، آگاهی و هوشیاری حرف اول را می زند. هرچه اطلاعات کاربران در مورد این تهدیدها بیشتر باشد، توانایی آن ها در تشخیص و مقابله با طرح های فریبنده افزایش می یابد. در صورت مواجهه با این جرم، سکوت و ترس بی فایده است. اقدامات فوری برای شکایت و پیگیری از طریق مراجع قانونی، از جمله پلیس فتا و دادسراهای جرایم رایانه ای، می تواند شانس بازیابی حقوق از دست رفته را به طور چشمگیری افزایش دهد. به یاد داشته باشیم، فضای مجازی فرصت های بی شماری را فراهم می کند، اما تنها با دانش و احتیاط می توانیم از این فرصت ها در امنیت کامل بهره مند شویم.