پوشاک سنتی ترکمن ها

پوشاک سنتی ترکمن ها، بازتابی بی نظیر از هویت فرهنگی، تاریخ غنی و هنر اصیل این قوم است. این لباس ها، شامل جزئیات دقیق مردانه و زنانه، زیورآلات پرنقش و نگار، و روش های تولید سنتی، داستان زندگی و باورهای مردمان ترکمن را روایت می کنند. لباس ها در هر فرهنگی، بیش از یک پوشش ساده، نمادی از هویت جمعی، ارزش ها، تاریخ و هنر یک ملت به شمار می روند. در این میان، پوشاک سنتی اقوام ایرانی، هر یک به مثابه گنجینه ای گرانبها، قصه های ناگفته ای از اصالت و زیبایی را در دل خود پنهان کرده اند. قوم ترکمن، با پیشینه ای کهن و فرهنگی غنی، یکی از این گنجینه های ارزشمند را در قالب پوشش های رنگارنگ و پرنقش خود به نمایش می گذارد.

مردمان ترکمن، که ریشه هایشان به آسیای میانه بازمی گردد، سال هاست که در شمال شرق ایران، به ویژه در پهناورترین جلگه ساحلی دریای خزر، یعنی ترکمن صحرا، و در استان های گلستان، خراسان شمالی و خراسان رضوی سکونت گزیده اند. شهرهایی چون بندر ترکمن، گنبد کاووس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه تپه و اینچه برون، میزبان اصلی این مردم اصیل هستند. تاریخ آن ها با کوچ نشینی گره خورده و سپس به مرور در شهرها و روستاها ریشه دوانده اند. پوشاک سنتی این قوم، آینه ای تمام نما از سبک زندگی، باورهای اجتماعی، دینی و حتی وضعیت اقتصادی آن هاست. هر نخ، هر رنگ و هر نقش، پیامی را از عمق تاریخ این سرزمین به امروز منتقل می کند.

ریشه ها و ویژگی های عمومی پوشاک ترکمن: نقشی از گذشته

پوشاک سنتی ترکمن ها، مانند بسیاری از پوشش های اقوام کهن، ریشه هایی عمیق در تاریخ و فرهنگ این مردم دارد. سیر تاریخی این پوشاک نشان می دهد که گرچه نمی توان آن را به یک دوره مشخص محدود کرد، اما نشانه هایی از تأثیر دوره های مختلف تاریخی ایران، از جمله دوره تیموری و حتی نشانه هایی از دوران ورود اسلام به ایران، در آن به وضوح دیده می شود. به عنوان مثال، بوروک ترکمنی، که نوعی کلاه است، شباهت هایی به عرقچین های دوره تیموری دارد و آلین دانگی بانوان ترکمن، با زیورآلات فلزی خاص خود، کلاه های درباری زنان تیموری را تداعی می کند. این تلفیق هوشمندانه از عناصر تاریخی، پوشاک ترکمن را به اثری بی همتا و پیچیده تبدیل کرده است.

مواد اولیه اصلی: هدیه ای از طبیعت

در گذشته، پوشاک اصیل ترکمنی عمدتاً از مواد طبیعی مانند ابریشم، پوست، کتان و پنبه تهیه می شد. در میان این ها، ابریشم جایگاهی برجسته داشت و نقش آفرینی آن در تولید پوشاک زنانه و مردانه، تفاوتی نمی کرد. زنان ترکمن، از دیرباز مسئولیت پرورش کرم ابریشم و تهیه پیله آن را بر عهده داشتند. آن ها با ظرافت و دقت بی نظیری، ابریشم را با چرخ دستی می تابیدند تا نخ مورد نیاز به دست آید. سپس، این نخ های گرانبها را با رنگ های طبیعی که از دل طبیعت جمع آوری می شدند، جلوه ای خاص می بخشیدند. پوست گردو، پوست انار، روناس، بویا و نیل، تنها نمونه ای از گیاهانی بودند که برای رنگرزی طبیعی به کار می رفتند و رنگ هایی زنده و پایدار را به تار و پود لباس ها می بخشیدند.

رنگ ها و نقوش شاخص: زبانی از نمادها

پالت رنگی غالب در پوشاک سنتی ترکمن ها، شامل رنگ های گرم و زنده ای چون قرمز، زرد، آبی و سبز است. رنگ قرمز، به ویژه در لباس زنان، نمادی از شور زندگی، خوشبختی و قدرت به شمار می رود. در کنار رنگ ها، نقوش سنتی نیز داستانی جداگانه دارند. این نقوش، غالباً به صورت هندسی، حیوانی و گیاهی طراحی می شوند و هر یک دارای نمادگرایی عمیقی هستند. برای مثال، نقش «آینه گُل» نماد محافظت در برابر چشم زخم است، و نقش «سگدیرمه» به معنای شکوه و زیبایی است. این نقوش، تنها تزئیناتی برای لباس نیستند، بلکه باورها، آرزوها و فلسفه زندگی مردم ترکمن را در خود جای داده اند و با هر سوزن دوزی، این داستان ها زنده می شوند.

پوشاک مردان ترکمن: سادگی با ریشه های عمیق

پوشاک مردان ترکمن، با وجود سادگی ظاهری، از اجزا و جزئیات خاصی تشکیل شده که هر یک نمادی از زندگی، جایگاه و فرهنگ آن هاست. این پوشاک عموماً شامل تن پوش ها (بالاپوش ها)، شلوارها، کلاه ها و پاپوش هاست.

تن پوش ها (بالاپوش ها): هویت مردانه بر قامت ترکمن

• دون (Don): دون، ردایی بلند و ابریشمی است که تا زیر زانو می رسد و یکی از اصیل ترین تن پوش های مردانه ترکمن به شمار می رود. این پوشش، بر اساس رنگ و نوع بافت، به دو نوع اصلی تقسیم می شود: «قیزیل دون» یا «قیرمیز دون» که از ابریشم کاملاً قرمز دوخته می شد و «قارما دون» که رنگی متمایل به زرد داشت و اغلب رنگارنگ و راه راه بود. حاشیه دون، با نوارهای سوزن دوزی شده ای به نام «آلاجا» تزئین می شد که از دو نخ تافته سیاه و سفید یا تیره و روشن تشکیل شده بودند. کمربندی از شال، که گاهی با تزئینات نقره ای آراسته می شد، به نام «قوشاق» یا «تیرمه شال» بر روی دون بسته می شد و شکوهی خاص به آن می بخشید.
• چأکمن (Çäkmen): چأکمن، بالاپوشی بلندتر از کت های امروزی بود که از کرک شتر تهیه می شد. این لباس نیز دو نوع داشت: «اینچه چأکمن» که از کرک ظریف و مرغوب بافته می شد و «یوغین چأکمن» که از کرک زبرتر تهیه می شد و برای استفاده روزمره مناسب تر بود.
• ایچمک (Içmek): ایچمک، یا اوچمک و سیلکمه، پوستینی گرم برای استفاده در هوای سرد بود. جلوی این تن پوش بدون قلاب یا دکمه بود و با قوشاق بسته می شد. انواع مختلفی از ایچمک وجود داشت، از جمله «باغانا ایچمک» که از پوست بره یک ماهه و بهترین نوع پوستین بود، «سیلکمه ایچمک» از پوست بره پنج تا شش ماهه، و «ایش ایچمک» که از پوست گوسفند تهیه می شد و برای کار مناسب بود. پوستین دوزی، کاری دشوار بود که عمدتاً توسط مردان انجام می شد و زنان نیز در مراحلی از آن همکاری می کردند.
• پالتون / پالتو و قبا: پالتون، روپوشی زمستانه از پارچه های راه راه بود که به صورت دامنی بلند و آستین های صاف دوخته می شد. قبا نیز روپوشی تابستانه از پارچه های راه راه یا ساده بود، بدون یقه برگردان و با آستین های راسته و دامنی بلند که در دو سوی آن چاک داشت.
• کوینک (Köýnek) و چئک یقه (Çek Yaka): کوینک، پیراهنی ساده و آستین بلند بود که اغلب بدون یقه یا با یقه ای کوتاه و مدور و بدون دکمه دوخته می شد و به جای دکمه از بندهایی به نام «سپ یقه» استفاده می شد. چئک یقه، پیراهنی ساده با یقه کج یا کناری بود که به آن «گزک یقه» یا «اوزیقه» نیز می گفتند. یقه این پیراهن با سوزن دوزی های مفصلی به نام «جویجه بورون» (نوک جوجه ای) تزئین می شد و سرآستین آن به گلدوزی «گلباغ» مزین بود.
• چاتال و یاپینجا: چاتال، جامه ای سبک تر و کوتاه تر از لباس خانگی بود که در هنگام آلامان (یورش به دشمن) بر تن می کردند. یاپینجا نیز پوششی بدون آستین و از جنس نمد بود که چوپان ها در زمستان بر دوش می انداختند و در تابستان به عنوان سایبان از آن بهره می بردند.

شلوارها: راحتی و کارایی در صحرا

• بالاق (Balak) یا تنبان: شلوار مردانه ترکمن ها، تنبانی گشاد از رشته های پنبه ای لیفه بود که سر آن با «هوتاز» (منگوله) زینت داده می شد و به آن «اوچغور» می گفتند. بالاق، شلواری با برش ساده بود که مسن ترها رنگ سفید و جوان ترها رنگ سبز و نیلی آن را استفاده می کردند.
• جولبار (Jolbar): جولبار، پوشاکی بود که مردان کهنسال در روزهای جشن، آن را از بالای تنبان بر تن می کردند. این شلوار از پارچه «گوگ ماووت» یا ماهوت آبی تهیه می شد و با نخی پنبه ای به نام «اوچقورباق» یا بند تنبان به دور کمر محکم می شد.

کلاه ها: نمادی از جایگاه و هویت

کلاه در فرهنگ ترکمن ها جایگاه ویژه ای دارد و در پوشش سنتی مردان، انواع گوناگونی از آن دیده می شود:

• تلپک (Telpek): تلپک، کلاه پوستی است که از پوست گوسفند تهیه می شود و در گذشته انواع گوناگونی داشت، از جمله «دوومه تلپک»، «بوخار تلپک» که نیم گرد با پشم های بلند و مشکی بود، و «شیپیرما تلپک» که کلاهی نه چندان بلند با سرپوشی مسطح و پارچه قرمز بود.
• بوروک (Börük) یا بوریک: بوروک، در واقع یک عرقچین است که نقوش گوناگون بر روی آن سوزن دوزی می شد. هم مردان و هم زنان از این کلاه استفاده می کردند و در برخی لهجه ها به آن «تاخیا» یا «تایخا» نیز می گفتند. مردان بوروک را زیر کلاه پوست می گذاشتند و پسران در ایام کودکی و جوانی از آن استفاده می کردند.
• دستار شیر شکری: این دستار، پارچه ای سفید با گل های نخودی رنگ بود که همانند عمامه به کار می رفت و جلوه ای متمایز به پوشش روحانیون و مردان مسن می بخشید.

پاپوش ها: قدم هایی استوار بر زمین

پوشاک سنتی مردان ترکمن با پاپوش ها یا کفش های خاصی کامل می شد که هر یک برای موقعیتی خاص طراحی شده بودند:

• چکمه (Çekme) یا ایدیک: چکمه های بلند چرمی با نوک برگشته، اصلی ترین پاپوش مردان ترکمن بودند که در سوارکاری کاربرد فراوان داشتند.
• چاریق (Çaryk): چاریق، کفشی نرم بود که چوپانان آن را از پوست گاو یا چرم شتر و گاومیش تهیه می کردند. این کفش مخصوص پیاده روی در صحرا و خاک نرم بود و بندهای آن به «چاریق باق» معروف بودند.
• دولاق (Dolak): دولاق، پارچه ای دستباف، ضخیم و پشمی بود که آن را مثل نواری به دور پا تا زیر زانو می پیچیدند. این پاپوش گرم تر از جوراب های معمولی بود و در زمستان ها استفاده می شد.
• چپک (Çepek) یا یلکن (Ýelken): چپک یا یلکن، پاپوشی تابستانی از پوست شتر بود که سبکی و راحتی آن را می توان با دمپایی های امروزی مقایسه کرد.
• جوراب و گبری: ترکمن ها از جوراب های ابریشمی و پشمی استفاده می کردند که بافتن آن ها بر عهده زنان ترکمن بود. «گبری» نیز نوعی کفش قدیمی مردانه بود که امروزه دیگر اثری از آن دیده نمی شود.

پوشاک زنان ترکمن: داستان رنگ ها، نقش ها و سنت ها

پوشاک زنان ترکمن، داستانی از رنگ ها، نقش ها و سنت هایی است که با ظرافت هر چه تمام تر بر تار و پود لباس ها بافته شده اند. تنوع این لباس ها به اندازه ای است که می توان از آن ها برای هر دوره سنی و موقعیت اجتماعی، لباسی خاص و متناسب یافت. لباس های زنان ترکمن با وجود برش ساده، از تزئینات چشمگیر و پرنقشی برخوردارند که هویت و زیبایی آن ها را دوچندان می کند.

تنوع بر اساس سن و موقعیت: لباسی برای هر لحظه

زنان ترکمن چهار نوع اصلی لباس داشتند که هر یک برای موقعیت خاصی طراحی شده بود: لباس منزل که بسته به سن و سال فرد شکل و شمایلی خاص داشت، لباس کار برای پختن نان و انجام کارهای کشاورزی، لباس شهر برای خروج از منزل و خرید از بازار، و لباس تشریفات برای شرکت در مراسم، جشن ها و اعیاد. این تقسیم بندی نشان می دهد که پوشاک آن ها چقدر با چرخه زندگی و فعالیت های روزمره گره خورده بود.

تن پوش ها: جلوه ای از هنر و وقار

• کوینک (Köýnek): پیراهن های ابریشمی زنان ترکمن، به ویژه «قیرمیز کوینک» که بیشتر به رنگ قرمز تمشکی و گاهی براق بود، از برجسته ترین لباس های آنان است. این پیراهن با الگویی ساده، شامل سه قسمت اصلی بود: یقه، ینگ (آستین) و یان (پهلو و دامن). آستین های بلند که به سمت مچ تنگ می شدند و حاشیه و سرآستین های ظریف سوزن دوزی شده، از ویژگی های بارز این لباس بودند. دامن لباس، از گردن تا قوزک پا را می پوشاند و بلندی آن تا بیست سانتی متری پاشنه پا می رسید تا حاشیه دوزی مفصل پایین شلوار نمایان باشد. چاک یقه حدود ۱۵ سانتی متر به سمت پایین باز بود و اطراف آن قلاب دوزی می شد و با وسیله ای تزیینی به نام «گل یاقا» بسته می شد.
• قوشاق (Guşak): کمربند ابریشمی «قوشاق» که آراسته به دانه های ریز تسبیح یا منجوق بود و «مونجوق غوشاق» یا «هنجی غوشاق» نامیده می شد، بر روی پیراهن بسته می شد. این کمربند علاوه بر زیبایی، در هنگام کار نیز کاربرد داشت و برای زنان باردار یا نوعروسان (به رنگ سبز برای دفع چشم زخم) نیز استفاده می شد.
• چابیت (Çabyt) یا شاوت: چابیت، قبایی یا بالاپوشی مخملی و ابریشمی برای مراسم رسمی بود که تا همین چند سال پیش توسط طوایف یموت استفاده می شد. این لباس با آستین های کوتاه یا بلند، یقه ساده و نقوش مفصل در مچ آستین، اطراف یقه و کناره های جلو و دامن تزئین می شد.
• چاروود یا جبه: این روپوش پالتومانند، از پارچه های مخمل سبز، آبی یا قرمز تهیه می شد و در زمستان و هنگام مهمانی به تن می کردند. امروزه بیشتر در گنجینه های قدیمی یافت می شود.
• چکمن و نیم تنه: چکمن، لباسی پشمی بود. نیم تنه نیز یکی از پوشش های مخصوص عروس شدن بود که دختران آن را با سوزن دوزی و آویزه هایی از سکه و پولک های نقره تزئین می کردند.
• بوقو (Buqaw): بوقو، یقه کلفتی بود که با آویزه ها یا یک لوزی تزئین شده به نام «گنجوک»، گلو را می پوشاند.

شلوارها: نقاشی بر پاچه

• بالاق (Balak): بالاق، شلوار زنان ترکمن بود که کمر داشت و میان ساق آن نسبت به سایر شلوارهای سنتی ایرانی قدری گشادتر بود. دمپای دو ساق شلوار تنگ بود و با سوزن دوزی های چشم نوازی تزئین می شد. این تزیینات شامل دو ردیف پهن از نقش مایه های متضاد بود که حاشیه های باریک تری داشتند. نقش های «دویه کله» (سر شتر)، «سکدیرمه چویچه » (نقش جوجه)، «قانات» (بال پرنده)، و «موی نقش» (نقش عقرب) از جمله این تزئینات بودند. جنس و رنگ پایین شلوار متفاوت از بالای آن بود؛ بالای شلوار از کرباس یا متقال سفید و قسمت پایینی با سوزن دوزی های ارزشمند تهیه می شد.

پیشانی بند، سربند و روسری: نمادی از جایگاه و حجب

پوشاندن سر در میان زنان ترکمن از دیرباز با البسه متفاوتی صورت می گرفت:

• بوروک (Börük): بوروک یا عرقچین، کلاهی گرد و صاف و بدون برجستگی بود که دختران آن را با زینت آلات نقره ای شامل پولک و قبه ها تزئین می کردند. این کلاه به نام های «تاسه گ» و «تاخیه» نیز شهرت داشت و دختران موهای خود را به صورت چهار رشته می بافتند.
• توپبی (Topbi) و آلین دانگی (Alyndang): کلاه و سربند در میان ترکمن ها معرف طایفه و مشخص کننده موقعیت زنان ازدواج کرده یا دختران بود. زنان تکه، نخورلی و ساریق کلاه هایی به شکل مخروط ناقص بر سر می گذاشتند. دختر ترکمن پس از عروسی، پیشانی بندی قرمز به نام توپبی را بر سر می نهاد تا نشانه شادی و تأهل باشد.
• قین قاج (Gyňaç) و یاشماق (Ýaşmak): قین قاج، دستمال حریر یا پارچه ای بود که یک سر آن پشت سر می افتاد و سر دیگر آن که دهان را می پوشاند، «یاشماق» نام داشت. یاشماق به معنای پوشانیدن بخشی از چهره و نشانه حجب و حیا بود و امروزه تا حد زیادی از میان رفته است. نوعی از یاشماق به نام «قی قاچ» به صورت نقاب بود و به عنوان علامت حرف نزدن با غیر استفاده می شد، به ویژه برای نوعروسان در برابر پدرشوهر و اقوام بزرگتر.
• دون: دون زنان ترکمن پوشاکی از جنس ابریشم و بر دو نوع بود: «گی ییم دون» که پوششی معمولی با حاشیه های پولک دوزی شده بود، و «قرمز دون» یا «باش دون» که در روز عروسی بر سر عروس انداخته می شد.
• چارقد و چاشو (Çäşew): چارقد، روسری بزرگی است که زنان در هنگام بیرون رفتن، مراجعه به شهر، میهمانی یا عروسی استفاده می کنند. «چاشو» نیز روسری مربعی شکل و ابریشمی نازک بود که در بین زنان ترکمن، حکم چادر رایج در بین زنان فارس را داشت و اکنون بیشتر برای تزئین تابوت مرده به کار می رود، که فلسفه آن به تقدیس ابریشم نزد ترکمن ها بازمی گردد.
• چیرپی (Cirpi) یا کورته (Kurte): چیرپی، نوعی شنل تشریفاتی بدون آستین (یا با آستین های بدون کاربرد) است که هنوز هم زنان طایفه تکه آن را می پوشند. حاشیه دوزی فراوانی در این پوشش دیده می شود که از لحاظ رنگ و نقش مایه از طایفه ای به طایفه دیگر تغییر می کند و رنگ آن حکایت از سن و مقام فرد دارد.
• یالیق (Ýalyk): یالیق یا یایلیق، روسری بسیار نازک، ابریشمی و دارای نقش است که در خانه کاربرد دارد.

پاپوش ها: تکمیل کننده پوشش زنانه

• کفش (آياق قاب/كُويش): زنان ترکمن از کفش های خشن و از چرم خام استفاده می کردند که «آياق قاب» یا «كُويش» نام داشت و با تزئینات گلدوزی بر روی آن صورت می گرفت.
• جوراب: بانوان ترکمن، مانند بسیاری از زنان دیگر اقوام ایرانی، جوراب هایی از پشم و ابریشم الوان می پوشیدند که بافت آن کار خودشان بود.

هنر و صنعت در پوشاک ترکمن: میراثی زنده از دستان هنرمند

پشت هر قطعه از پوشاک سنتی ترکمن، دنیایی از هنر، صنعت و تلاشی خستگی ناپذیر نهفته است. این لباس ها صرفاً برای پوشش نبودند؛ آن ها محصول فرآیندی پیچیده بودند که بخش عمده آن بر دوش زنان و مردان ترکمن قرار داشت. تولید پارچه و چرم، از صفر تا صد، در خود منطقه انجام می شد و نشان از خودکفایی و چیره دستی این قوم دارد.

روند تولید پارچه و لباس در گذشته: از پیله تا تن پوش

زنان ترکمن، با اصول پرورش کرم ابریشم و تولید نخ ابریشمی آشنا بودند. آن ها تخم ها را به پیله تبدیل می کردند که بسته به شرایط اقلیمی بین ۲۶ تا ۴۰ روز طول می کشید. از هر چهار کیلو پیله، حدود یک کیلو ابریشم به دست می آمد. فرایند جمع آوری الیاف و ابزار ضروری این کار را «کیل دان» می نامیدند. پیله ها را در ظرفی نیم کره ای به نام «غازان» بر روی اجاق می ریختند و در آب جوش با استفاده از چوب یا قلاب، الیاف ابریشم «یوپک» را از پیله ها جدا کرده و بر قرقره می پیچیدند. چرخ ابریشم ریسی «پریک» نام داشت و تمام روند تولید نخ و پارچه به عهده زنان خانواده بود. مردان تنها در بخش چیدن سرشاخه های درخت توت زنان را یاری می دادند.

رنگرزی طبیعی: جادوی رنگ ها از دل طبیعت

رنگرزی پارچه ها نیز با استفاده از مواد رنگزای طبیعی صورت می گرفت. پوست گردو، روناس و پوست انار، نمونه هایی از این مواد گیاهی بودند که رنگ های زیبا و زنده ای را به پارچه ها می بخشیدند. این رنگ ها نه تنها پایداری بالایی داشتند، بلکه از دل طبیعت برآمده و با محیط زیست نیز سازگار بودند. این هارمونی رنگ و طبیعت، جلوه ای بی بدیل به پوشاک ترکمن می بخشید. همانطور که پ. ا. اندروز، نویسنده بنام، گفته است:

تا دهه ۱۹۷۰ میلادی، پوشاک و زیورآلات ترکمن مفصل ترین جامه عشیره ای آن زمان ایران بود.

ابزار و لوازم سنتی: دستیابی به کمال با سادگی

تولید پوشاک در گذشته، با ابزارهای ساده اما کارآمدی انجام می شد. دستگاه «تارا» (چرخ دستی برای تابیدن ابریشم) و دستگاه بافندگی پدالی، از جمله ابزارهای اصلی بودند. پارچه های بافته شده توسط «تارا» معمولاً نوارهایی به رنگ قرمز با راه راه های زرد بودند. علاوه بر این، نخ ابریشم و پارچه های ابریشمی قرمز و مایل به زرد، پارچه کرباس یا متقال، نمد، چرم خام، پوست شتر، گاو، گوسفند و بره، و همچنین مواد و تجهیزات لازم برای دباغی، همه و همه بخشی از مواد اولیه و ابزارهایی بودند که در این فرآیند مورد استفاده قرار می گرفتند.

انواع پارچه های سنتی: تنوع در بافت و کاربرد

در دوخت البسه ترکمنی، از انواع پارچه های سنتی استفاده می شد. پارچه های نخی و کتانی برای لباس های روزمره، «ماووت» از پشم، و «تورمه» برای دوخت کت «چاویت» کاربرد داشتند. «آلاتاو» پارچه ای ابریشمی و مناسب برای دوختن کت «چاویت»، شلوار «جولبار» و پیراهن «کوینک» بود. «تابدا» و «ساوسانی» نیز ابریشمی بودند و برای دوختن پیراهن زنانه کاربرد داشتند. «تکه قرمزی» نیز پارچه ای ابریشمی بود که در دوختن پیراهن و شلوار از آن استفاده می شد. امروزه، بسیاری از این پارچه های قدیمی تنها در بقچه ها و صندوق های قدیمی جای دارند و به عنوان جهیزیه عروس و اثری ارزشمند از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند.

تزیینات لباس: هنر سوزن دوزی و بافتنی

طرح های سوزن دوزی و برخی بافتنی ها، مکمل زیبایی لباس های ترکمنی هستند که بانوان و دختران ترکمن به تهیه آن ها می پرداختند. این تزئینات به دو گروه اصلی «کِشته» و «ایشمه، اورمه» تقسیم می شوند.

• کشته (Kişte): در این گروه، سوزن دوزی های پاچه شلوار زنانه، یقه و سرآستین، سوزن دوزی انواع روسری مانند «کورته»، کلاه دختران و پسران «بوریگ و تاخیه»، و سوزن دوزی های بازوبند «گل باق»، کیسه دعا و پول قرار می گیرد.
• ایشمه، اورمه (İşme, Örme): بافتنی های کوچک و نوارمانند در این گروه قرار دارند، از جمله:
  • بلق یوپ: نواری در پایین ترین قسمت پاچه شلوار زنانه.
  • اوچقورباق: بندی که از درون لیفه شلوار عبور می دهند.
  • چویچه بورون بوریگ: بندی در قسمت لبه کلاه دختران و پسران.
  • یقه یوپ: بندی از ابریشم که دو قسمت یقه را به هم متصل می کند.
  • چاریق باغ: بندهای چاروق که از سوراخ های پوست چاروق عبور می دهند و به دور پا می پیچانند.
  • ترمه قوشاق: کمربندی از ابریشم که بر روی آن زیورهایی از نقره و طلا وصل می کنند.

زیورآلات ترکمنی: درخشش هویت و نمادهای پنهان

زیورآلات دست ساز زرگران ترکمن، یکی از مهم ترین عناصری است که هنوز هم بر پوشاک ترکمن ها جلوه ای خاص و شکوهی بی نظیر می بخشد. این زیورآلات، فراتر از یک تزئین ساده، نقش مهمی در نمایش هویت، جایگاه اجتماعی و زیبایی بخشی پوشاک ایفا می کنند. در حالی که زیورآلات مردانه معمولاً محدودتر به تزئین کمربند و کناره های «دون» و سوزن دوزی «بوروک» می شد، زیورآلات زنانه از تنوع و فراوانی بی نظیری برخوردار بودند.

زیورآلات مردانه: نمادهای قدرت و اصالت

در پوشاک مردان ترکمن، زیورآلات اغلب کاربردی و کمتر زینتی بودند. کمربندها که معمولاً از چرم و گاهی با سگک های نقره ای مزین می شدند، و تزئینات کناره های «دون» یا سوزن دوزی های ظریف روی «بوروک»، از جمله معدود زیورآلاتی بودند که مردان به کار می بردند. این سادگی، با ابهت و وقار پوشش مردانه هماهنگ بود.

زیورآلات زنانه: داستان هزار و یک شب بر تن زنان ترکمن

زیورآلات زنان ترکمن، دنیایی پر از جزئیات و نمادهاست که با نقره، طلا، عقیق قرمز و فیروزه جان می گیرد. این زیورها نه تنها زیبایی پوشش را تکمیل می کردند، بلکه به عنوان نمادهایی از موقعیت تأهل، تعداد فرزندان و حتی باورهای محافظتی (مانند دفع چشم زخم) به کار می رفتند:

• یراق: کمربندی سنگین از پولک های نقره ای، پابندها و مفصل های متصل به هم که در تسمه ای چرمی قرار می گرفت و سگکی زیبا داشت.
• انسه لیک و قیناچ اوجی: انسه لیک، تزئینی از طلا و نقره با نگین های قرمز عقیق و زنگوله های نقره ای بود که در قسمت پشت پیراهن دختران ترکمن قرار می گرفت و هنگام حرکت صدایی دلنشین تولید می کرد. قیناچ اوجی نیز تزئینی از طلا و نقره با نگین های عقیق بود که از دو طرف «بوروک» آویزان می شد یا بر روی «دون» قلاب می شد.
• چکه لیق، قنجیق، بوکاو، اگمه، قورثاقچه، چنگه: این ها مجموعه ای از زیورآلات سر، سینه و جلیقه کودکان بودند. «چکه لیق» از کلاه دختران آویزان می شد و هنگام راه رفتن صدایی آهنگین ایجاد می کرد. «قنجیق» کاربرد «گل یقه» را داشت و از سه بخش اصلی با نگین های عقیق و زنگوله های طلا تشکیل شده بود. «بوکاو» برای تزیین روی سینه و مخصوص زنان تکه بود و آویزه های نقره ای با زنگوله داشت. «اگمه» برای تزیین کلاه دختران بود، و «قورثاقچه» برای جلیقه کودکان با ریشه افشانی از زنگوله های نقره ای. «چنگه» نیز تزئینی لوزی شکل با آویزه های زنجیره ای و زنگوله های نقره ای بود.
• آچار باق و آق یای: «آچار باق» گردنبندی نقره ای با گلی در میان بود که بر روی سینه نصب می شد. «آق یای» وسیله ای به شکل کمان و از جنس نقره بود که در پشت جامه پسر بچه ها وصل می کردند.
• بیله زیک، قوشا آثیق، قولاق حلقه: «بیله زیک» دستبندی دوقلو و مخصوص زنان تکه بود که با طلا و نقره و نگین های عقیق ساخته می شد. «قوشا آثیق» برای گیسوان بافته زنان استفاده می شد و شامل دو شاخه قلب شکل و زنگوله های نقره ای بود. «قولاق حلقه» گوشواره ای مخصوص زنان یموت بود و انواع مختلفی چون «آی لی حلقه» (مدور با نقش هلال ماه و ستاره) و «تومار چاقلی حلقه» (با سطح برجسته) داشت.
• گل یاقا، سام سوله، گِردنی، بزبند، دوغاکومیش، گوموش، طومار: «گل یاقا» برای تزیین زیر گلو و اتصال دو حلقه یقه پیراهن کاربرد داشت. «سام سوله» برای زینت کلاه دختران بود. «گِردنی» که از گردن آویزان می شد و نگین های عقیق و زنگوله های نقره ای داشت. «بزبند» زیوری مدور بود که بر بالای شانه ها یا بازوی کودکان استفاده می شد. «دوغاکومیش» قوطی کوچکی از طلا و نقره بود که دعای پیشگیری از چشم زخم در آن قرار می گرفت و از پیراهن کودکان یا از آستانه خانه آویزان می شد. «گوموش» و «طومار» نیز زیورآلاتی برای نگهداری دعا و دفع چشم زخم بودند.

آرایش مو در میان ترکمن ها: نمادی از زندگی و گذر عمر

آرایش مو در میان ترکمن ها، به ویژه زنان، بخشی جدایی ناپذیر از زیبایی و هویت فرهنگی آن ها بود. هر سبک بافت و تزئین مو، داستانی از سن، موقعیت تأهل و حتی باورهای کهن این قوم را روایت می کرد. گرچه در گذر زمان بسیاری از این سنت ها کمرنگ شده اند، اما در گذشته با دقت و ظرافت خاصی رعایت می شدند.

آرایش موی زنان: گیسوان، آینه ای از زندگی

در گذشته، دختران ترکمن موهای خود را به صورت چهار رشته می بافتند که اصطلاحاً «دورت اوروم» گفته می شد. آن ها گیس هایشان را از طرفین سینه بیرون می انداختند و با آویزه ها و زیورآلات تزئین می کردند. زنان متأهل موهای خود را به شیوه خاصی می بافتند که «هلی اوروم» خوانده می شد و گیس هایشان را به پشت سر می انداختند که به آن «ساچ آرقا آتما» می گفتند. این اصطلاح، کنایه از آسوده خاطر شدن از دلمشغولی های زندگی نیز بود. با رسیدن دختران به سن ازدواج، روسری مخصوصی به سرشان می گذاشتند که «باش بوغی» به معنای پوششی برای سر نام داشت.

از باورهای جالب توجه ترکمن ها در مورد موی زنان می توان چنین مواردی را برشمرد:

• کسی نباید موهایش را در شب شانه کند و صبح زود بهترین زمان برای این کار است.
• دور ریختن موی پیرایش شده گناه است و باید آن را زیر خاک دفن کرد.
• تراشیدن موی سر کار ناپسندی است و حتی در کودکی نیز نباید آن را انجام داد.

آرایش موی مردان: از کودکی تا یاشولی

پسران در گذشته موهای خود را می تراشیدند و در سنین کودکی با «قولپاق» خود را می آراستند. قولپاق، دو رشته موی توپی و بلندتر از موهای اطراف بود که جلوه ای جالب داشت. پسرها با رسیدن به سن جوانی موهایشان را ساده درست می کردند و «بوروک» بر سر می گذاشتند. مردان مسن که به «یاشولی» شهرت دارند، در گذشته اغلب موهای خود را می تراشیدند و «تلپک» از جنس پوست بره سیاه بر سرشان می گذاشتند. البته امروز دیگر خبری از این آرایش مو نیست و سبک های مدرن، جایگزین این سنت های قدیمی شده اند.

تحولات و چالش ها در پوشاک سنتی ترکمن: نبرد با مدرنیته

گذر زمان و جریانات اجتماعی و سیاسی، هر چیزی حتی پوشش های سنتی را تحت تأثیر قرار می دهند. یکی از این اتفاقات در ایران، تلاش های رضاخان در جهت یکدست سازی شکل لباس ها بود که از سفرهای وی به اروپا نشأت می گرفت. او با این عمل، ویرانی بخشی از فرهنگ قومیت های مختلف ایرانی را پایه ریزی کرد و بسیاری از جلوه های سنتی را به باد داد. این کار، تأثیری عمیق بر بسیاری از لباس های سنتی مردم شهرهای مختلف گذاشت و موجب جایگزینی آن ها با لباس های متداول روز و متأثر از فرهنگ اروپا شد.

پوشاک ترکمن ها نیز از این قاعده مستثنا نبود و بسیاری از جامه های آنان به فراموشی سپرده شد. تهاجم فرهنگ غربی، تغییراتی را در الگوهای رفتاری و به تبع آن در الگوی پوششی نیز بر جای گذاشت. امروزه، پوشش سنتی مردانه ترکمن تقریباً از میان رفته و خیلی کم استفاده می شود. دیگر خبری از پارچه های ابریشمی اصیل نیست و آن ها جای خود را به پارچه های کارخانه ای داده اند. تغییرات به وجود آمده در البسه ترکمن ها را می توان در دو بخش مردان و زنان مشاهده کرد:

لباس مردان: تحولی از اصالت به مدرنیته

پوشاک مردان در اثر این تغییرات، پذیرای دگرگونی های زیر شد:

• «صوفی یقه» در پیراهن مردان ترکمن، جای خود را به یقه های آهاری به نام «یقه آرو» در پیراهن های دوخت غرب داد.
• «جولبار» بی دکمه که برای محکم کردن آن از بند تنبان استفاده می شد، از میان رفت و شلوارهای دکمه دار مدل غربی که با کمربندی چرمی به دور کمر محکم می شدند، جایش را گرفتند.
• کت به جای روپوش های دامن بلند دوخته شده با پارچه های راه راه روی کار آمد.
• پالتوهای غربی به جای «ایچمک» پذیرفته شدند.
• بارانی و اورکت جای «یاپینجا» را گرفتند.

لباس زنان: حفظ اصالت در میان تغییرات

پوشش زنان، اگرچه اصالت گذشته را ندارد و مطابق مد روز تهیه می شود، اما بیش از پوشاک مردان، شکل و فرم خود را حفظ کرده است. به همین دلیل، با مشاهده بانوان ترکمن، هنوز هم می توان قومیت آن ها را از روی لباس هایشان تشخیص داد.

• بانوان امروزی ترکمن، لباس یا پیراهن بلندی بر تن می کنند که معمولاً تا قوزک پا است. این لباس دیگر رنگ و جنس اصیل گذشته را ندارد و الگوی آن نیز شبیه الگوهای لباس امروزی است.
• روسری های امروزی بزرگ و بر دو نوع هستند: «چارقد» که ضخیم است و «پورچوک» (ریش ریش) در کناره ها دارد، و «یالیق» یا «کلاغه ای» که نازک و گاهی از ابریشم خالص است.
• شلوارهای سوزن دوزی شده دیگر مانند قبل پرکار و مفصل نیستند و نقش و نگارهای کمتری نسبت به گذشته دارند.
• نیم تنه، کلاه، کمربند و کفش های سنتی گذشته جایگاه خود را از دست داده اند. دختران پس از ازدواج، نیم تاج و کلاه و پیشانی بند را در یک نوار حلقه ای به عرض تقریبی ۲ سانتی متر خلاصه کرده اند. تنها طوایف گوکلان و نخورلی هستند که هنوز هم پیشانی بندهای بلند قدیم را مورد استفاده قرار می دهند.

فراموشی و در حاشیه قرار دادن البسه سنتی، به معنای از یاد بردن فلسفه های قومی و بخشی از پیشینه آن است و ضرری جبران ناپذیر به شمار می رود. این تغییرات بنیادهای اجتماعی ترکمن ها را نیز تحت تأثیر قرار داده است؛ در گذشته تشخیص فرد ترکمن در شهرهای دیگر بسیار ساده بود، اما امروزه یکپارچگی گذشته را نمی توان در میانشان یافت.

نتیجه گیری: چرا پوشاک ترکمن، گنجینه ای بی پایان است؟

پوشاک سنتی ترکمن ها، بیش از یک لباس، نمادی زنده از هویت، فرهنگ و هنر غنی این قوم اصیل است. هر تار و پود آن، گویای تاریخ پرفراز و نشیب، باورهای عمیق و ذوق هنری مردمانش است. از رنگ های زنده و شاد ابریشم گرفته تا نقوش پرمعنای سوزن دوزی، و از ابهت «دون» مردانه تا ظرافت «کوینک» زنانه و درخشش زیورآلات نقره ای، همگی با هم تصویری کامل از یک میراث فرهنگی بی بدیل را به نمایش می گذارند. این پوشاک، نه تنها زیبایی های بصری را ارائه می دهد، بلکه شیوه های تولید سنتی، نقش پررنگ زنان در اقتصاد و هنر، و ارتباط ناگسستنی مردم با طبیعت و باورهایشان را بازگو می کند. حفظ و احیای این میراث ارزشمند، مسئولیت همگانی است؛ حمایتی از هنرمندان و صنعتگران محلی، و ترویج آموزش و آگاهی رسانی درباره اهمیت آن، می تواند این گنجینه بی نظیر را برای نسل های آینده نیز زنده نگه دارد و شکوه و اصالت قوم ترکمن را در گذر زمان جاودانه سازد.