نمونه درخواست اعمال ماده 5 قانون حمایت خانواده

اعمال ماده 5 قانون حمایت خانواده به افراد فاقد تمکن مالی اجازه می دهد تا در دعاوی خانواده از پرداخت هزینه های دادرسی، کارشناسی و حق الوکاله معاف شوند یا پرداخت آن ها به زمان اجرای حکم موکول گردد. این ماده راهی برای دسترسی عادلانه به فرآیندهای قضایی و احقاق حقوق فراهم می آورد.

در پیچ و خم های زندگی، گاهی دشواری های مالی بر دوش افراد سنگینی می کند، به ویژه زمانی که پای مسائل حقوقی خانواده به میان می آید. نگرانی از هزینه های دادرسی، حق الزحمه کارشناسی و امکان گرفتن وکیل، می تواند سد راه احقاق حقوق و دسترسی به عدالت برای بسیاری از افراد باشد. در چنین شرایطی، ماده 5 قانون حمایت خانواده همچون نوری امیدبخش، راهی برای کاهش این موانع و گشودن درهای دادگاه به روی تمام شهروندان، فارغ از توان مالی شان، ارائه می کند. این ماده قانونی که با هدف حمایت از اقشار آسیب پذیر جامعه تدوین شده، امکان بهره مندی از تسهیلات ویژه ای را فراهم می سازد تا هیچ کس به دلیل تنگدستی، از پیگیری حقوق خود در دعاوی خانوادگی باز نماند.

ماده 5 قانون حمایت خانواده: شرح دقیق و کامل

برای درک عمیق تر از چگونگی عملکرد این حمایت قانونی، ابتدا باید به متن دقیق ماده 5 قانون حمایت خانواده مصوب 1391/12/01 رجوع کرد. این ماده قلب تپنده حمایت مالی در دعاوی خانوادگی است و در آن چنین آمده است:

در صورت عدم تمکن مالی هر یک از اصحاب دعوی، دادگاه می تواند پس از احراز مراتب و با توجه به اوضاع و احوال، وی را از پرداخت هزینه دادرسی، حق الزحمه کارشناسی، حق الزحمه داوری و سایر هزینه ها معاف یا پرداخت آنها را به زمان اجرای حکم موکول کند. همچنین در صورت اقتضاء ضرورت یا وجود الزام قانونی دایر بر داشتن وکیل، دادگاه حسب مورد رأساً یا به درخواست فرد فاقد تمکن مالی وکیل معاضدتی تعیین می کند.

این ماده به چند بخش کلیدی تقسیم می شود که هر یک جنبه ای از حمایت را پوشش می دهد. بند اول به معافیت یا تأخیر در پرداخت هزینه ها می پردازد. اگر فردی در جریان یک دعوای خانوادگی قادر به پرداخت هزینه های مربوط به دادرسی نباشد، دادگاه با بررسی شرایط و اوضاع و احوال موجود، می تواند این فرد را از پرداخت این هزینه ها معاف کند. این معافیت می تواند شامل هزینه های دادرسی اولیه، تجدیدنظر یا حتی فرجام خواهی باشد. همچنین، این امکان وجود دارد که دادگاه پرداخت این هزینه ها را به زمانی که حکم قطعی صادر شده و در حال اجراست، موکول نماید. این تصمیم دادگاه برای بسیاری از افراد، بار مالی سنگینی را از دوش آن ها برمی دارد و مسیر دسترسی به عدالت را هموارتر می سازد.

تبصره ماده 5: حمایت ویژه از مددجویان

تبصره ماده 5، گامی فراتر در حمایت از اقشار آسیب پذیر برمی دارد و شرایط ویژه ای را برای دو گروه از جامعه در نظر گرفته است:

افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان سازمان بهزیستی کشور از پرداخت هزینه دادرسی معاف هستند.

این تبصره به وضوح نشان می دهد که قانونگذار برای این دو گروه خاص، حمایت کامل تری را در نظر گرفته و آنها را به صورت مطلق از پرداخت هزینه دادرسی معاف کرده است، بدون نیاز به احراز جداگانه عدم تمکن مالی. این اقدام، فرایند دادرسی را برای این عزیزان بسیار ساده تر و قابل دسترس تر می کند و خیال آن ها را از بابت هزینه های اولیه آسوده می سازد.

توضیح نقش احراز مراتب و اوضاع و احوال توسط دادگاه

یکی از نکات مهم در ماده 5، عبارت پس از احراز مراتب و با توجه به اوضاع و احوال است. این بخش بیانگر آن است که تصمیم گیری در مورد معافیت یا تأخیر در پرداخت هزینه ها، کاملاً به تشخیص و صلاحدید دادگاه وابسته است. دادگاه، برخلاف قانون اعسار عمومی که تشریفات خاصی برای اثبات اعسار دارد، نیازی به دادرسی مستقل و صدور حکم اعسار مجزا نمی بیند. بلکه این بررسی در وقت فوق العاده و در کنار پرونده اصلی انجام می شود. قاضی با توجه به مدارک ارائه شده و تحقیقات لازم (مانند استعلامات یا شهادت شهود)، به این نتیجه می رسد که آیا فرد واقعاً توانایی مالی برای پرداخت هزینه ها را دارد یا خیر. این رویکرد، سرعت و سهولت را در روند رسیدگی به درخواست های اعمال ماده 5 افزایش می دهد.

شرایط و موارد کاربرد اعمال ماده 5 در دعاوی خانواده

آگاهی از شرایط و موارد کاربرد این ماده قانونی برای هر فردی که درگیر دعاوی خانواده است، اهمیت فراوانی دارد. این ماده می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات مالی باشد که ممکن است در مسیر احقاق حق پیش آید.

چه کسانی می توانند درخواست دهند؟

بر اساس متن ماده 5، هر یک از اصحاب دعوی، یعنی هم خواهان (کسی که دعوا را آغاز می کند) و هم خوانده (کسی که دعوا علیه او مطرح شده است)، می توانند درخواست اعمال این ماده را مطرح کنند. این بدان معناست که حمایت قانون شامل هر دو طرف پرونده می شود تا هیچ یک به دلیل فقر مالی، از دفاع از حقوق خود محروم نگردد. فرقی نمی کند که دعوا بر سر مهریه باشد یا طلاق، نفقه یا حضانت؛ اگر توانایی مالی برای پرداخت هزینه ها وجود نداشته باشد، این امکان برای هر دو طرف فراهم است.

عدم تمکن مالی: چگونگی اثبات و احراز آن

احراز عدم تمکن مالی، گام اساسی برای بهره مندی از تسهیلات ماده 5 است. این بخش از پرونده، نیازمند صداقت و شفافیت در ارائه اطلاعات به دادگاه است. دادگاه برای تشخیص این موضوع، به سادگی و در وقت فوق العاده، وضعیت مالی فرد را بررسی می کند. این بررسی می تواند شامل موارد زیر باشد:

• گزارش وضعیت مالی: فرد متقاضی باید یک گزارش کامل از دارایی ها، بدهی ها، درآمدها و هزینه های خود ارائه دهد.
• مدارک بانکی: صورت حساب های بانکی می توانند نشان دهنده وضعیت مالی فرد باشند.
• گواهی عدم اشتغال: در صورت بیکاری یا عدم داشتن شغل ثابت.
• استشهادیه محلی: گاهی دادگاه از شهادت افراد مطلع محلی برای تأیید وضعیت مالی فرد استفاده می کند.
• استعلامات: دادگاه ممکن است از ادارات مختلف مانند اداره ثبت اسناد و املاک، اداره مالیات، یا بانک ها در مورد دارایی های فرد استعلام کند.

مهم این است که فرد با ارائه مدارک مستدل، قاضی را متقاعد کند که در حال حاضر توانایی پرداخت هزینه های دادرسی را ندارد.

کدام هزینه ها مشمول این ماده می شوند؟

ماده 5 قانون حمایت خانواده طیف وسیعی از هزینه های مرتبط با دادرسی را پوشش می دهد:

• هزینه دادرسی: شامل هزینه های ثبت دادخواست اولیه، درخواست تجدیدنظر، و درخواست فرجام خواهی. این هزینه ها بسته به نوع دعوا و ارزش خواسته می تواند متغیر باشد.
• حق الزحمه کارشناسی: در بسیاری از دعاوی خانواده، نیاز به نظر کارشناس رسمی دادگستری است (مثلاً برای ارزیابی اموال در تقسیم ترکه، تعیین نفقه یا اجرت المثل، یا بررسی حضانت). این هزینه ها نیز می تواند سنگین باشد و ماده 5 امکان معافیت یا تأخیر در پرداخت آن ها را فراهم می کند.
• حق الزحمه داوری: در برخی پرونده های خانواده، طرفین به داوری ارجاع می شوند. هزینه داوری نیز می تواند مشمول این ماده شود.
• سایر هزینه های مربوط به دادرسی: این بند شامل هزینه های متفرقه دیگری می شود که مستقیماً به روند دادرسی مربوط است، مانند هزینه ابلاغ اوراق قضایی.
• حق الوکاله وکیل (امکان تعیین وکیل معاضدتی): یکی از مهم ترین حمایت های این ماده، امکان تعیین وکیل معاضدتی برای افرادی است که توان پرداخت حق الوکاله وکیل را ندارند. این موضوع تضمین می کند که هیچ کس به دلیل نداشتن وکیل، از دفاع مؤثر از حقوق خود محروم نشود.

در کدام دعاوی خانواده قابل اعمال است؟

این ماده در تمامی دعاوی خانوادگی قابل اعمال است. از جمله:

• مهریه: چه در دعوای مطالبه مهریه از سوی زن و چه در دعوای اعسار از پرداخت مهریه از سوی مرد.
• طلاق: اعم از طلاق توافقی، طلاق از سوی زن یا طلاق از سوی مرد.
• نفقه: دعاوی مربوط به مطالبه نفقه گذشته و آینده.
• حضانت: دعاوی مرتبط با تعیین، تغییر یا سلب حضانت فرزندان.
• استرداد جهیزیه: درخواست بازپس گیری وسایل جهیزیه.
• سایر دعاوی: شامل دعاوی مربوط به اجرت المثل ایام زوجیت، ملاقات فرزند، و سایر اختلافات خانوادگی.

تنوع در کاربرد این ماده نشان از گستردگی دید قانونگذار برای حمایت از تمام ابعاد حقوقی خانواده دارد.

مراحل گام به گام درخواست اعمال ماده 5 قانون حمایت خانواده

درخواست اعمال ماده 5 قانون حمایت خانواده، نیازمند طی کردن مراحلی مشخص است. این مراحل، هرچند ساده تر از درخواست اعسار عمومی است، اما دقت در جزئیات آن ها می تواند تأثیر بسزایی در نتیجه داشته باشد.

گام 1: تهیه و تکمیل دادخواست

نقطه آغازین، تهیه یک دادخواست دقیق و کامل است. این دادخواست باید به گونه ای تنظیم شود که متناسب با نوع دعوای اصلی شما (مهریه، طلاق، نفقه و…) باشد و در عین حال، درخواست اعمال ماده 5 را به صراحت در خود جای دهد.

• انتخاب نمونه دادخواست: بسته به نوع دعوای اصلی، نمونه دادخواست مناسب را انتخاب یا تنظیم کنید. در این دادخواست، باید صراحتاً درخواست «اعمال ماده 5 قانون حمایت خانواده» یا «معافیت از هزینه دادرسی به استناد ماده 5» درج شود.
• ذکر وضعیت مالی: در شرح دادخواست، به صورت مختصر اما مستدل، وضعیت مالی خود را توضیح دهید. دلایل عدم تمکن مالی خود را ذکر کنید؛ مثلاً بیکاری، داشتن بدهی های سنگین، بیماری، یا سرپرستی افراد متعدد. این توضیحات باید به قاضی کمک کند تا درکی واقع بینانه از وضعیت شما پیدا کند.
• ارجاع به ماده 5: حتماً در قسمت دلایل و منضمات دادخواست، به صراحت به ماده 5 قانون حمایت خانواده ارجاع دهید تا مشخص شود که درخواست شما بر اساس این ماده قانونی است.

گام 2: جمع آوری مدارک و مستندات لازم

برای تقویت دادخواست خود و کمک به دادگاه در احراز عدم تمکن مالی، جمع آوری مدارک زیر ضروری است:

• مدارک هویتی: تصویر مصدق شناسنامه و کارت ملی.
• مدارک مربوط به دعوای اصلی: هر سندی که به دعوای اصلی شما مربوط می شود، مانند عقدنامه، طلاق نامه، سند ازدواج، یا هرگونه قرارداد.
• مدارک دال بر عدم تمکن مالی:
  • گواهی عدم اشتغال به کار یا گواهی حقوق و مزایا (در صورت شاغل بودن و کم بودن درآمد).
  • صورت حساب های بانکی که نشان دهنده موجودی کم یا عدم توانایی مالی است.
  • اسناد مربوط به بدهی ها (وام، قرض، اجاره بها و…).
  • مدارک پزشکی (در صورت داشتن بیماری خاص و هزینه های درمانی).
  • برگه های استعلام از ادارات ثبت اسناد و املاک که نشان دهنده عدم مالکیت ملک است.
• استشهادیه محلی (در صورت نیاز): در برخی موارد، دادگاه ممکن است نیاز به استشهادیه از سوی افراد مطلع محلی داشته باشد که وضعیت مالی شما را تأیید کنند. این استشهادیه باید توسط حداقل 2 نفر از افراد مطلع که از وضعیت مالی شما آگاه هستند، امضا و تأیید شود.

گام 3: ثبت دادخواست

پس از آماده سازی دادخواست و جمع آوری مدارک، نوبت به ثبت آن می رسد:

• مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: امروزه تمامی دادخواست ها و اوراق قضایی از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت می شوند. با مراجعه به این دفاتر و ارائه مدارک، دادخواست شما به صورت سیستمی ثبت و به دادگاه صالح ارسال می گردد.
• پیوست مدارک: اطمینان حاصل کنید که تمامی مدارک و مستندات جمع آوری شده، به صورت منظم و خوانا به دادخواست پیوست شده اند.

گام 4: روند رسیدگی در دادگاه

پس از ثبت دادخواست، پرونده به شعبه مربوطه ارجاع داده می شود و روند رسیدگی آغاز می گردد:

• احراز عدم تمکن مالی: دادگاه، برخلاف قانون اعسار، برای احراز عدم تمکن مالی نیازی به تشریفات دادرسی مستقل ندارد. این موضوع در وقت فوق العاده و بدون تعیین وقت رسیدگی جداگانه، در جریان رسیدگی به دعوای اصلی مورد بررسی قرار می گیرد.
• نحوه تحقیقات دادگاه: قاضی ممکن است برای اطمینان از صحت ادعای عدم تمکن مالی، تحقیقات لازم را انجام دهد. این تحقیقات می تواند شامل موارد زیر باشد:
  • استعلامات: از ادارات مربوطه برای بررسی دارایی ها یا درآمدهای فرد.
  • شهادت شهود: در صورت لزوم، از شهودی که وضعیت مالی فرد را می شناسند، سؤالاتی پرسیده می شود.

گام 5: صدور رأی و اجرای آن

پس از بررسی های لازم و احراز عدم تمکن مالی، دادگاه تصمیم مقتضی را اتخاذ می کند. این تصمیم می تواند به یکی از اشکال زیر باشد:

• معافیت از پرداخت: فرد به طور کامل از پرداخت هزینه ها معاف می شود.
• موکول کردن به زمان اجرا: پرداخت هزینه ها به زمان اجرای حکم اصلی موکول می گردد.
• تعیین وکیل معاضدتی: در صورت نیاز، وکیل معاضدتی برای فرد تعیین می شود.

این رأی در پرونده اصلی درج شده و به این ترتیب، فرد می تواند با خیال آسوده تر به پیگیری دعوای خانوادگی خود بپردازد. تجربه نشان داده است که این فرآیند، در صورت ارائه مدارک کافی و صداقت در بیان وضعیت، معمولاً به سرعت پیش می رود.

نمونه های عملی دادخواست اعمال ماده 5 قانون حمایت خانواده (با توضیحات)

درک چگونگی تنظیم یک دادخواست حقوقی، به ویژه زمانی که پای حمایت مالی در میان است، می تواند بسیار کمک کننده باشد. در ادامه، نمونه هایی از دادخواست اعمال ماده 5 قانون حمایت خانواده در انواع دعاوی مختلف ارائه می شود تا مسیر را برای افراد هموارتر سازد.

نمونه دادخواست 1: درخواست اعسار از هزینه دادرسی در پرونده مطالبه مهریه

در این نمونه، خواهان، که زنی است فاقد تمکن مالی برای پرداخت هزینه دادرسی مهریه خود، به ماده 5 قانون حمایت خانواده استناد می کند.

مشخصات	توضیحات
خواهان	(مشخصات کامل زوجه: نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره شناسنامه، آدرس)
خوانده	(مشخصات کامل زوج: نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره شناسنامه، آدرس)
خواسته	1. مطالبه مهریه به تعداد (تعداد) سکه تمام بهار آزادی به نرخ روز. 2. الزام خوانده به پرداخت کلیه خسارات دادرسی و حق الوکاله وکیل. 3. تقاضای بدوی قبول اعسار از هزینه دادرسی و اعمال ماده 5 قانون حمایت خانواده.
دلایل و منضمات دادخواست	1. فتوکپی مصدق شناسنامه و کارت ملی. 2. فتوکپی مصدق سند ازدواج (عقدنامه). 3. (در صورت وجود) گواهی عدم تمکن مالی یا مدارک دال بر تنگدستی.

شرح دادخواست:

احتراماً، به استحضار ریاست محترم دادگاه می رساند که اینجانب خواهان به موجب عقدنامه شماره ……. مورخ …. به عقد دائم خوانده محترم درآمده ام و مهریه اینجانب تعداد …. سکه تمام بهار آزادی تعیین گردیده است. با توجه به اینکه تاکنون از سوی خوانده اقدامی جهت پرداخت مهریه صورت نگرفته است، مطالبه آن را تقاضا دارم. نظر به اینکه اینجانب فاقد شغل و درآمد ثابت بوده و هیچ گونه مال منقول یا غیرمنقولی به نام خود ندارم و در حال حاضر قادر به تأمین هزینه های دادرسی مربوط به این دعوا نیستم، مستنداً به ماده 5 قانون حمایت خانواده، تقاضای رسیدگی و احراز عدم تمکن مالی و معافیت از پرداخت هزینه های دادرسی را دارم. صدور حکم به محکومیت خوانده به پرداخت مهریه و همچنین کلیه خسارات دادرسی و حق الوکاله وکیل مورد استدعا است.

نمونه دادخواست 2: درخواست اعسار از هزینه دادرسی و تقاضای وکیل معاضدتی در پرونده طلاق (از سوی زوجه)

این نمونه دادخواست برای زوجه ای است که قصد طلاق دارد اما توانایی مالی برای پرداخت هزینه های دادرسی و گرفتن وکیل را ندارد.

مشخصات	توضیحات
خواهان	(مشخصات کامل زوجه: نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره شناسنامه، آدرس)
خوانده	(مشخصات کامل زوج: نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره شناسنامه، آدرس)
خواسته	1. تقاضای صدور گواهی عدم امکان سازش (طلاق). 2. الزام خوانده به پرداخت کلیه خسارات دادرسی و حق الوکاله وکیل. 3. درخواست احراز عدم تمکن مالی جهت معافیت از هزینه دادرسی و تعیین وکیل معاضدتی به استناد ماده 5 قانون حمایت خانواده.
دلایل و منضمات دادخواست	1. فتوکپی مصدق شناسنامه و کارت ملی. 2. فتوکپی مصدق سند ازدواج (عقدنامه). 3. (در صورت وجود) مدارک دال بر عسر و حرج یا شروط ضمن عقد. 4. (در صورت وجود) گواهی عدم تمکن مالی یا مدارک بانکی و مالی.

شرح دادخواست:

ریاست محترم دادگاه خانواده، با سلام و احترام. اینجانب خواهان، به موجب عقدنامه شماره …. مورخ …. با خوانده محترم ازدواج دائم نموده ام. متأسفانه ادامه زندگی مشترک به دلیل (ذکر دلایل طلاق مانند: عدم تفاهم، سوء رفتار، ترک انفاق و…) میسر نیست و درخواست صدور گواهی عدم امکان سازش را دارم. از آنجایی که اینجانب خانه دار بوده و هیچ گونه درآمد یا دارایی قابل توجهی ندارم و توانایی پرداخت هزینه های دادرسی و حق الوکاله وکیل را ندارم، مستنداً به ماده 5 قانون حمایت خانواده، تقاضای رسیدگی و احراز عدم تمکن مالی خود را جهت معافیت از پرداخت هزینه های دادرسی و همچنین معرفی وکیل معاضدتی برای پیگیری پرونده طلاق، از آن مقام محترم خواستارم.

نمونه دادخواست 3: درخواست اعسار از پرداخت حق الزحمه کارشناسی در دعوای نفقه/تقسیم ترکه

در این حالت، یکی از طرفین پرونده ای مانند نفقه یا تقسیم ترکه، که نیاز به کارشناسی دارد، از پرداخت حق الزحمه کارشناس ناتوان است.

مشخصات	توضیحات
خواهان/خوانده	(مشخصات کامل فرد متقاضی: نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره شناسنامه، آدرس)
طرف دعوی	(مشخصات کامل طرف دیگر دعوا)
خواسته	درخواست احراز عدم تمکن مالی و معافیت از پرداخت حق الزحمه کارشناسی در پرونده کلاسه …. به استناد ماده 5 قانون حمایت خانواده.
دلایل و منضمات دادخواست	1. فتوکپی مصدق شناسنامه و کارت ملی. 2. کپی قرار کارشناسی صادره از دادگاه. 3. (در صورت وجود) مدارک دال بر عدم تمکن مالی (مانند فیش حقوقی پایین، گواهی بیکاری، صورت حساب بانکی).

شرح دادخواست:

با سلام و احترام به ریاست محترم دادگاه، در پرونده کلاسه … مربوط به دعوای (مثلاً مطالبه نفقه / تقسیم ترکه) که در جریان رسیدگی قرار دارد، دادگاه محترم اقدام به صدور قرار کارشناسی جهت (مثلاً تعیین میزان نفقه / ارزیابی اموال ترکه) نموده است. از آنجا که اینجانب به دلیل (ذکر دلیل مانند: عدم وجود درآمد ثابت / سرپرستی خانواده / بدهی های متعدد) توان پرداخت حق الزحمه کارشناسی را در حال حاضر ندارم، مستنداً به ماده 5 قانون حمایت خانواده، تقاضای احراز عدم تمکن مالی و معافیت از پرداخت حق الزحمه کارشناسی یا موکول کردن آن به زمان اجرای حکم را دارم. این تصمیم به اینجانب امکان می دهد تا روند دادرسی بدون وقفه ادامه یابد و حقوق قانونی ام پایمال نگردد.

نکات مهم در تکمیل فرم های دادخواست:

• دقت در مشخصات: حتماً مشخصات خواهان، خوانده و شماره پرونده (در صورت موجود بودن) را به درستی و با دقت کامل وارد کنید. یک اشتباه کوچک می تواند روند پرونده را با مشکل مواجه کند.
• شرح مختصر و مستدل: وضعیت مالی خود را به صورت روشن، مختصر و همراه با دلایل منطقی توضیح دهید. از اطاله کلام پرهیز کرده و مستندات کافی ارائه دهید.
• اشاره صریح به ماده 5: ذکر صریح و واضح «ماده 5 قانون حمایت خانواده» در بخش خواسته و شرح دادخواست، برای راهنمایی دادگاه و تسریع در روند رسیدگی بسیار حائز اهمیت است.

درخواست وکیل معاضدتی بر اساس ماده 5: شرایط و فرآیند

تصور کنید که درگیر یک پرونده حساس خانوادگی هستید، اما توان مالی برای استخدام وکیل ندارید. اینجاست که نقش وکیل معاضدتی پررنگ می شود. ماده 5 قانون حمایت خانواده، با در نظر گرفتن این نیاز، راهی را برای افرادی که فاقد تمکن مالی هستند تا از خدمات حقوقی یک وکیل متخصص بهره مند شوند، گشوده است.

توضیح مفهوم وکیل معاضدتی و تفاوت آن با وکیل تسخیری

قبل از هر چیز، باید مفهوم وکیل معاضدتی را روشن کنیم. وکیل معاضدتی وکیلی است که به درخواست فرد فاقد تمکن مالی، توسط دادگاه یا کانون وکلای دادگستری/مرکز مشاوران حقوقی تعیین می شود تا به صورت رایگان یا با هزینه ای ناچیز، به فرد خدمات حقوقی ارائه دهد. هدف از تعیین وکیل معاضدتی، تضمین دسترسی به خدمات حقوقی برای همه شهروندان است.

تفاوت اصلی آن با وکیل تسخیری این است که وکیل تسخیری معمولاً در دعاوی کیفری و برای دفاع از متهمانی که توانایی مالی ندارند و همچنین در مواردی که حضور وکیل در دادگاه الزامی است، از سوی دادگاه تعیین می شود. اما وکیل معاضدتی در امور حقوقی (مانند دعاوی خانواده) و بنا به درخواست خود فرد (که عدم تمکن مالی او احراز شده) یا رأساً توسط دادگاه (در مواردی که وجود وکیل را ضروری بداند) تعیین می گردد.

شرایطی که دادگاه وکیل معاضدتی تعیین می کند

دادگاه در دو حالت اصلی اقدام به تعیین وکیل معاضدتی می کند:

1. به درخواست فرد فاقد تمکن مالی: زمانی که فردی در یک دعوای خانوادگی (خواهان یا خوانده) درخواست اعمال ماده 5 را مطرح کرده و عدم تمکن مالی او توسط دادگاه احراز شود، می تواند همزمان یا پس از آن، درخواست تعیین وکیل معاضدتی نیز داشته باشد.
2. به اقتضاء ضرورت یا وجود الزام قانونی: در برخی موارد، دادگاه خود رأساً و بدون درخواست صریح فرد، تشخیص می دهد که برای دفاع از حقوق یکی از طرفین، حضور وکیل ضروری است (مانلاً در مواردی که یکی از طرفین توانایی ذهنی کافی برای دفاع از خود را ندارد یا مسائل پیچیده حقوقی مطرح است) و وکیل معاضدتی تعیین می کند.

نکته مهم اینجاست که دادگاه باید «ضرورت» یا «الزام قانونی» برای داشتن وکیل را احراز کند تا وکیل معاضدتی تعیین شود. این بدان معناست که صرف عدم تمکن مالی همیشه به معنای تعیین وکیل معاضدتی نیست، بلکه نیاز به وکیل نیز باید در نظر گرفته شود.

نحوه درخواست از دادگاه یا کانون وکلا/مرکز مشاوران

برای درخواست وکیل معاضدتی، می توانید از دو طریق اقدام کنید:

1. از طریق دادگاه: بهترین و رایج ترین راه، مطرح کردن درخواست وکیل معاضدتی در همان دادخواست اولیه یا در طول رسیدگی به پرونده اصلی در دادگاه خانواده است. می توانید در قسمت خواسته یا شرح دادخواست خود، به صراحت درخواست تعیین وکیل معاضدتی بر اساس ماده 5 قانون حمایت خانواده را مطرح کنید. دادگاه پس از احراز عدم تمکن مالی شما، در صورت لزوم، مراتب را به کانون وکلای دادگستری یا مرکز مشاوران حقوقی ارجاع می دهد تا وکیلی برای شما تعیین شود.
2. مراجعه مستقیم به کانون وکلا یا مرکز مشاوران: همچنین می توانید با ارائه مدارک دال بر عدم تمکن مالی و توضیحات مربوط به پرونده خانوادگی خود، مستقیماً به کانون وکلای دادگستری یا مرکز مشاوران حقوقی محل اقامت خود مراجعه کنید. این مراکز دارای واحد معاضدت قضایی هستند که پس از بررسی درخواست و مدارک شما، وکیل معاضدتی معرفی خواهند کرد.

توضیح در مورد پرداخت حق الوکاله وکیل معاضدتی

یکی از سؤالات رایج در مورد وکیل معاضدتی، چگونگی پرداخت حق الوکاله است. اصطلاح «معاضدتی» به معنای کمک و یاری است. وکلای معاضدتی معمولاً خدمات خود را بدون دریافت حق الوکاله از موکل ارائه می دهند. حق الوکاله این وکلا یا توسط کانون وکلا/مرکز مشاوران (از محل بودجه های مربوطه) پرداخت می شود یا در برخی موارد، ممکن است دادگاه در صورت پیروزی در دعوا، حق الوکاله وکیل معاضدتی را از طرف مقابل که محکوم شده است، مطالبه کند و آن را به وکیل یا صندوق معاضدت پرداخت نماید. در واقع، هدف این است که موکل فاقد تمکن مالی هیچ گونه باری از بابت حق الوکاله بر دوش نداشته باشد و بتواند از حمایت کامل حقوقی بهره مند شود.

این تسهیلات، به واقع، دریچه ای امیدبخش برای افرادی است که در شرایط سخت زندگی، نگران از دست دادن حقوق خود به دلیل نداشتن توان مالی هستند. با آگاهی از این ظرفیت قانونی، می توان قدم های محکمی در مسیر احقاق عدالت برداشت.

تفاوت ها و ارتباط ماده 5 قانون حمایت خانواده با قانون اعسار

در نظام حقوقی ایران، دو مسیر اصلی برای افرادی که توانایی مالی لازم برای پیگیری دعاوی قضایی خود را ندارند، وجود دارد: یکی قانون اعسار و دیگری ماده 5 قانون حمایت خانواده. اگرچه هر دو به دنبال حمایت از افراد فاقد تمکن مالی هستند، اما تفاوت های کلیدی بین آن ها وجود دارد که آگاهی از آن ها برای انتخاب مسیر صحیح ضروری است.

توضیح کوتاه و شفاف برای جلوگیری از سردرگمی

قانون اعسار (مصوب 1313 و اصلاحات بعدی) یک قانون عام است که برای تمامی دعاوی حقوقی، چه مالی و چه غیرمالی، کاربرد دارد. بر اساس این قانون، فردی که مدعی عدم تمکن مالی است، باید با ارائه دادخواست مستقل اعسار و معرفی حداقل دو شاهد، ثابت کند که اموالی برای پرداخت هزینه های دادرسی یا بدهی خود ندارد. رسیدگی به این دادخواست، خود نیازمند تشریفات دادرسی، تعیین وقت رسیدگی و صدور حکم جداگانه است که ممکن است زمان بر باشد.

در مقابل، ماده 5 قانون حمایت خانواده یک قانون خاص است و تنها در دعاوی خانوادگی کاربرد دارد. ویژگی بارز این ماده، سهولت و سرعت در احراز عدم تمکن مالی است. بر اساس ماده 5، دادگاه برای احراز عدم تمکن مالی نیازی به تشریفات دادرسی مستقل (مانند دادخواست اعسار جداگانه و شهادت شهود) ندارد، بلکه در وقت فوق العاده و با توجه به اوضاع و احوال و مدارک ارائه شده، وضعیت مالی فرد را بررسی می کند. این یعنی فرآیند بسیار ساده تر و سریع تر انجام می شود.

چرا ماده 5 در دعاوی خانواده اولویت دارد؟ (سهولت بیشتر و عدم نیاز به تشریفات سختگیرانه)

به دلیل تفاوت هایی که ذکر شد، ماده 5 قانون حمایت خانواده در دعاوی مربوط به خانواده، اولویت و ارجحیت دارد. دلایل این اولویت عبارتند از:

1. سهولت در احراز: همانطور که گفته شد، دادگاه برای اعمال ماده 5، صرفاً با بررسی اوضاع و احوال و مدارک، عدم تمکن مالی را احراز می کند و نیازی به طی کردن مراحل پیچیده و زمان بر قانون اعسار نیست. این امر به ویژه در پرونده های خانوادگی که اغلب فوریت دارند، بسیار مهم است.
2. عدم نیاز به دادخواست مستقل: درخواست اعمال ماده 5 می تواند به راحتی در متن دادخواست اصلی (مثلاً دادخواست مهریه یا طلاق) گنجانده شود و نیازی به ارائه یک دادخواست کاملاً جداگانه برای اعسار نیست. این موضوع باعث صرفه جویی در وقت و هزینه متقاضی می شود.
3. شاهدان کمتر: در قانون اعسار نیاز به دو شاهد عادل برای اثبات اعسار است، در حالی که در ماده 5 قانون حمایت خانواده، دادگاه می تواند با استناد به مدارک و استعلامات، بدون نیاز به شهادت شهود، عدم تمکن مالی را تشخیص دهد.
4. پوشش جامع تر: ماده 5 علاوه بر هزینه دادرسی، حق الزحمه کارشناسی، داوری و امکان تعیین وکیل معاضدتی را نیز شامل می شود که دامنه حمایت را گسترش می دهد.

بنابراین، برای افراد درگیر دعاوی خانواده، همواره توصیه می شود که در صورت عدم تمکن مالی، در وهله اول به ماده 5 قانون حمایت خانواده استناد کنند. این ماده به عنوان یک ابزار حقوقی کارآمد و تسهیل کننده، طراحی شده تا هیچ کس به دلیل تنگدستی، از حق دسترسی به عدالت در مهم ترین حوزه زندگی اش، یعنی خانواده، محروم نگردد.

نکات حقوقی مهم و توصیه های پایانی

فهم و به کارگیری صحیح ماده 5 قانون حمایت خانواده می تواند گره گشای بسیاری از مشکلات مالی در مسیر احقاق حقوق افراد در دادگاه های خانواده باشد. اما برای اینکه این مسیر با موفقیت طی شود، توجه به چند نکته کلیدی و توصیه عملی، ضروری به نظر می رسد.

اهمیت مشاوره با وکیل متخصص خانواده برای تنظیم صحیح دادخواست و پیگیری پرونده

گاهی اوقات، پیچیدگی های حقوقی و اداری، حتی برای افرادی که با قوانین آشنا هستند، می تواند چالش برانگیز باشد. در دعاوی خانوادگی، که اغلب با احساسات و مسائل شخصی عمیق گره خورده اند، داشتن راهنمایی متخصص بسیار حیاتی است. مشاوره با یک وکیل متخصص خانواده، نه تنها در تنظیم صحیح دادخواست اعمال ماده 5 کمک می کند، بلکه در تمام مراحل پرونده، از جمع آوری مدارک و مستندات تا حضور در جلسات دادگاه و پیگیری اجرایی حکم، می تواند نقشی محوری ایفا کند. یک وکیل مجرب می تواند بهترین استراتژی را برای پرونده شما پیشنهاد دهد، از حقوق شما دفاع کند و اطمینان حاصل کند که هیچ جزئیاتی از قلم نیفتد. حضور یک راهنما در این مسیر، می تواند حس آرامش و اطمینان خاطر را به ارمغان آورد و به شما کمک کند تا با قدرت بیشتری به دنبال حقوق خود باشید.

صداقت در ارائه اطلاعات و مدارک مالی به دادگاه

یکی از مهم ترین اصولی که باید در تمام مراحل درخواست اعمال ماده 5 رعایت شود، صداقت و شفافیت کامل در ارائه اطلاعات و مدارک مالی به دادگاه است. دادگاه با ابزارهای مختلفی می تواند صحت ادعای عدم تمکن مالی را بررسی کند، از جمله استعلام از مراجع رسمی. هرگونه ارائه اطلاعات نادرست یا مخفی کردن دارایی ها، می تواند عواقب جدی حقوقی به دنبال داشته باشد، از جمله رد درخواست اعمال ماده 5 و حتی پیگرد قانونی. دادگاه به دنبال حقیقت است و صداقت شما، نه تنها به تسریع روند رسیدگی کمک می کند، بلکه اعتبار شما را نزد قاضی افزایش می دهد.

پیگیری مستمر وضعیت پرونده در سامانه ثنا

پس از ثبت دادخواست و آغاز روند دادرسی، پیگیری مستمر وضعیت پرونده از طریق سامانه خدمات الکترونیک قضایی (ثنا) بسیار مهم است. با دسترسی به سامانه ثنا، می توانید از زمان جلسات رسیدگی، صدور قرارها، ابلاغ اوراق قضایی و سایر تحولات پرونده خود مطلع شوید. این پیگیری به شما امکان می دهد تا به موقع نسبت به اقدامات لازم واکنش نشان دهید و از فرصت های قانونی استفاده کنید. عدم پیگیری می تواند به از دست رفتن مهلت های قانونی و حتی مختومه شدن پرونده منجر شود.

آگاهی از حقوق خود گامی مهم در احقاق عدالت

در نهایت، باید به یاد داشت که آگاهی از حقوق قانونی، اولین و مهم ترین گام در مسیر احقاق عدالت است. ماده 5 قانون حمایت خانواده نمونه ای بارز از این حقوق است که برای حمایت از افراد در شرایط دشوار طراحی شده است. دانستن اینکه چه حمایت هایی در دسترس شماست و چگونه می توانید از آن ها بهره مند شوید، به شما قدرت می دهد تا با اعتماد به نفس بیشتری در مراجع قضایی حاضر شوید. درک این نکته که سیستم قضایی قصد دارد از تمام شهروندان، فارغ از وضعیت مالی شان، حمایت کند، می تواند بار روانی بسیاری را از دوش شما بردارد و راه را برای دستیابی به نتیجه ای عادلانه هموار سازد.

نتیجه گیری

ماده 5 قانون حمایت خانواده، ابزاری قدرتمند و حیاتی در نظام حقوقی کشور است که با هدف حمایت از اقشار کم توان مالی و تضمین دسترسی عادلانه به فرآیندهای قضایی در دعاوی خانواده طراحی شده است. این ماده، با فراهم آوردن امکان معافیت یا تأخیر در پرداخت هزینه های دادرسی، کارشناسی و داوری، و همچنین تعیین وکیل معاضدتی، به افراد کمک می کند تا فارغ از فشارهای مالی، حقوق قانونی خود را در دادگاه های خانواده پیگیری کنند. درک صحیح مفاد این قانون، آگاهی از شرایط و نحوه درخواست آن، و به کارگیری نمونه دادخواست های عملی، می تواند مسیر دشوار پرونده های حقوقی را برای بسیاری از افراد هموارتر سازد.

امید است که این راهنمای جامع، نوری در مسیر پر پیچ و خم دعاوی خانواده باشد و به هر فردی که در چنین موقعیتی قرار گرفته است، کمک کند تا با آگاهی و اطمینان خاطر، به دنبال حقوق حقه خود باشد و بداند که دسترسی به عدالت، حق همه است.