خلاصه کتاب رشد: دیداری تازه با سوره عصر ( نویسنده علی صفایی حائری )

کتاب «رشد: دیداری تازه با سوره عصر» اثر علی صفایی حائری (ع.ص)، راهکاری عمیق و کاربردی برای رهایی انسان از ورطه خسران و رسیدن به کمال حقیقی است. این کتاب با تفسیری نو از سوره عصر، مفاهیمی چون رشد، تکامل، ایمان، عمل صالح، تواصی به حق و تواصی به صبر را در مسیر تعالی انسان تبیین می کند.

در دنیای پرهیاهوی امروز که مفاهیم بنیادی گاه معنای خود را از دست می دهند و انسان در میان شتاب زدگی ها و بحران های فکری گرفتار می شود، نیاز به بازگشت به ریشه ها و کلمات اصیل قرآنی بیش از پیش احساس می گردد. علی صفایی حائری در این اثر ارزشمند، با نگاهی متفاوت به سوره مبارکه عصر، تلاش می کند تا راهی برای این بازگشت و حرکت به سوی رشد واقعی انسان ارائه دهد. او با نقد «پاسخ های از پیش آماده» و تأکید بر ضرورت «تشنه ساختن برای حقیقت»، خواننده را به سفری در عمق معنای واژگان قرآنی دعوت می کند.

درک مبانی: از بلبشو تا تدبیر

تاریخ بشر همواره شاهد دوره هایی بوده که در آن ها کلمات، اندیشه ها و اعمال، اصالت و مرزهای خود را از دست داده اند. صفایی حائری این وضعیت را بلبشوی ظالم می نامد؛ حالتی که در آن هر چیز در جای هر چیز می نشیند، مرزها شکسته می شوند و تنها آهنگ های کلمات و جلوه ی کارها و شور افکار، بدون عمق و معنای واقعی، کارساز می شوند یا درگیری هایی بیهوده به بار می آورند. در چنین موقعیتی، قدرها، اندازه ها، حدها و مرزها در هم می ریزند و هر کس در هر کاری و هر کلمه در هر جایی و هر فکر در هر سری، سرگردان می شود.

بحران کلمات و شتاب زدگی های زمانه

پدیده ی شتاب زدگی و عجله، از مهم ترین دلایل این هرج و مرج و از دست رفتن مفاهیم است. انسان به قدری درگیر عجله و حوادث می شود که گویی خود فرزند شتاب هاست. در این بلبشو، کلماتی که ریشه در «قدر» و «حد» دارند – یعنی پس از اندازه گیری و مرزبندی دقیق مطرح شده اند – مظلوم و ستمدیده می مانند و قربانی سوءاستفاده ها و تفسیرهای نادرست می شوند. این شتاب زدگی نه تنها انسان را از تدبیر و تقدیر صحیح بازمی دارد، بلکه باعث می شود از گنجینه های عظیم معرفتی همچون قرآن نیز بهره ای نبرد، چرا که خداوند آیات خود را با شتابی که انسان دارد، عرضه نمی کند و هر آیه در جای خود، با تدبیر و برنامه ریزی آشکار می شود.

ضرورت تدبیر، تقدیر و تنظیم

برای رهایی از این اسارت شتاب ها و محکومیت در برابر حوادث، انسان نیازمند سه رکن اساسی است: تدبیر، تقدیر و تنظیم. تدبیر به معنای رهبری و جهت دهی صحیح است؛ تقدیر به معنای طرح ریزی و برنامه ریزی دقیق؛ و تنظیم به معنای سازماندهی و اجرای منظم و حساب شده ی کارها. اگر انسان در کنار حوادث و شتاب ها، به این سه اصل پایبند باشد، هیچ گاه اسیر آن ها نخواهد شد. او حدود و اندازه ها را نادیده نمی گیرد و هر کلمه و هر فکری را در جایگاه صحیح خود قرار می دهد و از هر گامی حساب وکتاب دقیقی خواهد داشت. این رویکرد نظام مند، او را از غبار پراکنده ی بلبشو خارج کرده و به سمت و سویی هدفمند رهنمون می سازد.

قرآن: مظلومی ستمدیده

از نگاه علی صفایی حائری، قرآن کریم یکی از بزرگترین قربانیان همین شتاب زدگی ها و نبود تدبیر، تقدیر و تنظیم است. کلمات، افکار و طرح های قرآن، در طول تاریخ بارها مورد سوءاستفاده قرار گرفته و به واسطه ی برداشت های نادرست و شتاب زده، مسائل و بحران های تازه ای آفریده اند. قرآن، در دیدگاه او، کلامی است که با وجود عمق و گستردگی بی نهایت خود، به دلیل عدم فهم صحیح و برخورد شتاب زده ی انسان ها با آن، مظلوم و تنها مانده است. این رویکرد نوین صفایی حائری، دعوتی است برای «دیداری تازه» با قرآن، دیداری که از عمق و عظمت آن پرده برمی دارد و اجازه نمی دهد کلام الهی، قربانی برداشت های سطحی و شتاب زده شود.

مفاهیم کلیدی: رشد، تکامل و خسران

محور اصلی کتاب «رشد»، تبیین سه مفهوم بنیادی و کلیدی «رشد»، «تکامل» و «خسران» است که ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر و با تفسیر سوره عصر دارند. صفایی حائری با ظرافت خاص خود، این واژگان را از دل قرآن بیرون می کشد و ابعاد تازه ای به آن ها می بخشد.

رشد در مقابل تکامل

یکی از مهم ترین تمایزاتی که صفایی حائری در این کتاب بر آن تأکید می کند، تفاوت میان «رشد» و «تکامل» است. از دیدگاه او، تکامل به معنای صرفاً زیاد شدن، پیشرفت کردن یا به فعلیت رسیدن استعدادهاست. یک گیاه تکامل می یابد، یک حیوان نیز تکامل پیدا می کند؛ اما این تکامل لزوماً جهت دار نیست و نمی تواند منجر به تعالی انسانی شود. در مقابل، رشد تعریف عمیق تری دارد: رشد به معنای «رهبری استعدادهای تکامل یافته ی انسان» و «زیاد شدن انسانی است که به استعدادهای تکامل یافته اش جهت می دهد». رشد، ناظر به جهت گیری انسان است؛ اینکه استعدادهای بی شماری که در او به ودیعه گذاشته شده، به کدام سو هدایت می شوند و در خدمت چه هدفی قرار می گیرند. هدف نهایی خلقت انسان، نه صرفاً تکامل، بلکه رسیدن به «رشد» است، چرا که تنها رشد است که انسان را از بن بست ها رهانیده و به کمال حقیقی می رساند.

مفهوم خسران (زیان)

سوره عصر با قسم به زمان (عصر)، به خسران انسان اشاره می کند و می فرماید: «اِلَّا الَّذینَ آمَنُوا». صفایی حائری تبیین می کند که این خسران، صرفاً از دست دادن مال یا موقعیت نیست، بلکه از دست دادن «خود» انسان است. انسان همواره در خسران است، زیرا در این تجارت زندگی، بیش از آنچه به دست می آورد، «خودش» را از دست می دهد. یک انسان ممکن است در علم، ثروت، یا قدرت پیشرفت کند و معلومات و محفوظاتش افزایش یابد، اما در این میان، خودش، حقیقت وجودی و انسانیت اصیلش را ببازد. مثال های علی و قارون به خوبی این نکته را روشن می کنند: علی (ع) با اینکه ممکن است ثروت زیادی نداشته باشد، اما خودش «زیاد» شد و استعدادهایش را به کار انداخت؛ در حالی که قارون ثروت هایش زیاد شد، اما خودش را باخت. سوره عصر تأکید می کند که عامل این خسارت، خود انسان است، نه زمان یا حوادث بیرونی. خسران، نتیجه ی بی جهت گیری و عدم رهبری صحیح استعدادهاست.

ضرورت رشد: چرا و چگونه؟

پس از درک مفاهیم رشد و خسران، این پرسش اساسی مطرح می شود: «چرا باید رشد کنیم؟» صفایی حائری پاسخ می دهد که انسان به دو دلیل عمده باید در مسیر رشد قرار گیرد: نخست، چون استعداد آن را دارد. وجود استعدادهای بی نهایت در انسان، خود دلیلی بر ضرورت رشد است. این استعدادها باید به فعلیت برسند و جهت گیری پیدا کنند تا انسان به کمال خویش نائل شود. دوم، چون نیازش را دارد. عدم رشد، منجر به «بحران احتکار و تراکم استعداد» می شود. همانند کالایی که در انبارها احتکار شده و به مصرف نمی رسد، استعدادهای انسانی نیز اگر رهبری و جهت دهی نشوند، نه تنها مفید نخواهند بود، بلکه می توانند به بحرانی درونی تبدیل شوند. دنیا، به تعبیر صفایی حائری، «محل ساخت پاها» برای پیمودن «راه ها» در مرحله ی بعد است. اگر این «پاها» در همین دنیا ساخته نشوند، چگونه می توان در بی نهایت هستی قدم برداشت؟ رشد، پاسخی به این نیاز درونی و همیشگی انسان برای حرکت و تعالی است.

«انسان همواره در خسران است، زیرا بیش از آنچه به دست می آورد، خودش را از دست می دهد.»

عوامل رشد از دیدگاه سوره عصر

کتاب «رشد» با تفسیری عمیق از سوره عصر، عوامل اصلی و نجات بخش از خسران و راه رسیدن به رشد را در چهار محور اصلی که در آیات این سوره به آن ها اشاره شده، بررسی می کند. این عوامل نه تنها سرمایه هایی برای انسان اند، بلکه نیازهایی اساسی را برطرف ساخته و او را در تجارت پر سود زندگی، به سوی خریدار واقعی و جبران خسارت ها سوق می دهند.

سرمایه ها (الذین آمنوا)

همه انسان ها، با وجود تفاوت های ظاهری در سرمایه های مادی، هوش، زیبایی یا توانایی های جسمی، در یک چیز با هم برابرند: توانایی «جهت دادن» به این سرمایه ها و «رهبری» آن ها. آنچه اهمیت دارد و در پاداش الهی سنجیده می شود، صرفاً کمیت سرمایه ها یا حجم سودها نیست، بلکه «نسبت سرمایه ها و سودها» است. این بدان معناست که چگونه انسان از آنچه در اختیار دارد، بهترین بهره را می برد و آن ها را در مسیر صحیح و رشددهنده به کار می گیرد. این دیدگاه، انسان را از ناامیدی درباره ی کمبود سرمایه ها نجات می دهد و مسئولیت او را در قبال استفاده از هر آنچه دارد، یادآور می شود.

نیازها

وجود استعدادهای عظیم و بی کران در انسان، نشانه ای از بی نهایت بودن ادامه او در هستی است. انسان موجودی نیست که در چارچوب محدود زندگی دنیا خلاصه شود؛ او برای ادامه و پیشروی در بی نهایت، نیازمند ابزارهایی است. صفایی حائری به زیبایی بیان می کند که «در این دنیا پاها ساخته می شوند و در آن مرحله (آخرت) راه ها پیموده می شوند.» این بیان، ضرورت رشد و آماده سازی خود در دنیا را برجسته می سازد. نیاز انسان به تعالی، به شناخت، به عشق و به هدف، نیازهایی بی پایانند که تنها با رشد و حرکت در مسیر صحیح، پاسخ داده می شوند. اگر این نیازها نادیده گرفته شوند، انسان دچار نوعی احتکار درونی شده و استعدادهایش به جای شکوفایی، انباشته می شوند.

بازارها و خریدارها

زندگی، از نگاه صفایی حائری، یک تجارت بزرگ است که در آن، انسان سرمایه های خود (عمر، استعدادها، توانایی ها) را عرضه می کند. در این تجارت، انتخاب «بازار» و «خریدار» از اهمیت حیاتی برخوردار است. انسان باید به تجارتی دست بزند که «بی نهایت سود» بیاورد و به دنبال «خریدار نقد» و معتبری باشد که بازگردان داشته باشد. صفایی حائری دو بازار را معرفی می کند: «بازار پایین» که خریدارانش «دل» و «هوس های» انسان هستند و سودی زودگذر و فانی به همراه دارند؛ و «بازار بالا» که خریدارش «الله» است. تجارت با الله، سود بی نهایت و جاودانه به ارمغان می آورد و انسان را از خسران واقعی نجات می دهد. این انتخاب، جوهر اصلی حرکت در مسیر رشد است.

خسارت ها

با وجود تمام سرمایه ها، نیازها و بازارهای پیش رو، انسان در معرض «خسارت» قرار دارد. این خسارت، همان طور که پیش تر گفته شد، نه صرفاً از دست دادن دارایی ها، بلکه از دست دادن «خود» حقیقی انسان است. انسان ممکن است در طول زندگی، معلومات و ثروتش زیاد شود، اما در پایان، خودش را ببازد و به موجودی تهی از معنا و حقیقت تبدیل شود. صفایی حائری به این نکته مهم اشاره می کند که این خسارت، نتیجه ی بی جهت گیری و عدم رهبری صحیح سرمایه ها به سمت بازار و خریدار حقیقی است. این بخش از کتاب، با تأکید دوباره بر عمق خسران، زمینه را برای درک راهکارهای جبران فراهم می آورد.

جبران ها: نقش ایمان و مؤمن

سوره عصر، پس از بیان خسران انسان، راه نجات و جبران آن را در چهار رکن اساسی خلاصه می کند: ایمان (الذین آمنوا)، عمل صالح (و عملوا الصالحات)، تواصی به حق (و تواصوا بالحق) و تواصی به صبر (و تواصوا بالصبر).

ایمان (آمنوا)

ایمان، زیربنای اصلی هرگونه عمل صالح و تنها راه نجات از خسران است. ایمان، صرفاً یک باور قلبی نیست، بلکه «عشق به حق» و انتخاب «معشوق صالح» است. هنگامی که معشوق انسان «حق» باشد و خواسته های او صالح باشند، تمام کارهای عاشق به «صلاح» می گراید. ایمان، تمام سرمایه های پنهان و آشکار انسان را به جریان می اندازد و استعدادهای او را به کار می کشد. این عشق و شناخت به حق است که منشأ کارهای نیک و ثمربخش می شود.

«هنگامی که خواسته های معشوق، صالح باشد، کارهای عاشق به صلاح می گراید.»

عمل صالح (و عملوا الصالحات)

عمل صالح، در دیدگاه صفایی حائری، صرفاً انجام کارهای خوب نیست؛ بلکه «ادامه ی عشق» و «شناخت» است. عمل صالح، تجلی بیرونی ایمانی است که ریشه در عشق به حق دارد. کسی که عاشق حق باشد، نمی تواند جز کار نیک انجام دهد. این عشق نه تنها انسان را به «شاهکار» و ابداع می رساند، بلکه از او «همکار» می سازد. عمل صالح به استقامت و پایداری در راه نیاز دارد و این پایداری نیز از عمق عشق به معشوق نشأت می گیرد. همان طور که انسان برای رسیدن به هوس هایش، ساعت ها در صف می ایستد یا از صبح تا شام می دود، برای معشوق حقیقی نیز می تواند به استقامت های بزرگ دست یابد.

تواصی به حق و تواصی به صبر (و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر)

مسیر رشد و تعالی، راهی دشوار و پر از درگیری است که پیمودن آن به تنهایی ممکن نیست. انسان در این مسیر نیازمند «همراه» و «همکار» است. «تواصی» به معنای سفارش کردن یکدیگر، اهمیت نقش جمعی و اجتماعی را در حفظ و پیشرفت ایمان و عمل صالح نشان می دهد. این سفارش متقابل بر دو محور اصلی استوار است:

1. تواصی به حق: یعنی سفارش یکدیگر بر «حقی» که به دست آورده اند. انسان ها باید آنچه از حقیقت درک کرده اند و بدان ایمان آورده اند را با یکدیگر به اشتراک بگذارند و یکدیگر را به آن دعوت کنند. این امر به تثبیت و گسترش حقیقت کمک می کند و مانع از لغزش افراد می شود.
2. تواصی به صبر: یعنی سفارش یکدیگر بر «صبری» که باید به دست بیاورند. راه حق، همواره با سختی ها، مقاومت ها و امتحانات همراه است. پایداری در این راه نیازمند صبر و استقامت است. مؤمنان باید یکدیگر را به شکیبایی در برابر مشکلات، استقامت در عمل صالح و پایداری در راه حق سفارش کنند تا از تزلزل و انحراف مصون بمانند.

این دو رکن، یعنی تواصی به حق و تواصی به صبر، تضمین کننده ی پایداری فردی و جمعی در مسیر رشد و مانع از خسران های بعدی هستند. اینجاست که نقش جامعه و ارتباطات سالم میان مؤمنان در تحقق رشد انسانی آشکار می شود.

نتیجه گیری و تأثیرگذاری

کتاب «رشد: دیداری تازه با سوره عصر» اثر علی صفایی حائری (ع.ص)، فراتر از یک تفسیر ساده قرآنی است؛ این کتاب نقشه ای جامع و عمیق برای نجات انسان از ورطه خسران و رهنمون شدن او به سوی کمال و سعادت حقیقی است. صفایی حائری با بینشی ژرف و زبانی نافذ، سوره کوتاه عصر را به مثابه قطب نمایی برای حیات انسانی معرفی می کند که ارکان اصلی رشد را در قالب مفاهیمی چون ایمان، عمل صالح، تواصی به حق و تواصی به صبر تبیین می نماید.

پیام محوری این کتاب این است که انسان همواره در معرض زیان است، مگر آنکه با رهبری صحیح استعدادها و جهت دهی به سوی معشوق حقیقی (الله)، خود را از این گرداب برهاند. «رشد» از دیدگاه او، نه صرفاً تکامل بی هدف، بلکه تعالی همراه با جهت گیری و انتخاب آگاهانه است. این انتخاب در بازار زندگی، به سوی خریدار نقد و سود بی نهایت است که تنها از مسیر ایمان و تجلی آن در عمل فردی و جمعی محقق می شود.

خواننده با مطالعه این اثر، به درک عمیق تری از مفاهیم قرآنی و کاربرد آن ها در زندگی معاصر دست می یابد. کتاب رشد، نه تنها به پرسش های اساسی انسان درباره معنای زندگی و هدف خلقت پاسخ می دهد، بلکه راهکارهایی عملی برای مواجهه با بحران های فکری و معنوی عصر حاضر ارائه می کند. این کتاب، دعوتی است به تفکر، به عمل و به ادامه مسیری که انسان را از «بلبشوی ظالم» شتاب ها نجات داده و به سوی «تدبیر، تقدیر و تنظیم» رهنمون می سازد.

«دیداری تازه با سوره عصر»، خوانندگان را به «دیداری دوباره» با این اثر ارزشمند و همچنین با عمق بی کران کلام الهی تشویق می کند تا در پرتو آموزه های آن، گامی محکم در مسیر رشد و کمال حقیقی خویش بردارند و از خسران دنیا و آخرت رهایی یابند.