خلاصه کتاب بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان ( نویسنده محمد حسینی مقدم )

کتاب «بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان» اثر دکتر محمد حسینی مقدم، نقشی حیاتی در درک تحولات پیش روی آموزش عالی و ضرورت آینده نگری در این نهادهای علمی دارد. این اثر جامع به تحلیل عمیق روندهای جهانی و داخلی پرداخته و راهکارهایی عملی برای ارتقای جایگاه دانشگاه ها ارائه می دهد. دانشگاه ها، به عنوان موتور محرکه توسعه ملی و جهانی، نیازمند رویکردی هوشمندانه و پیش دستانه برای مواجهه با چالش ها و بهره برداری از فرصت های آینده هستند.

دانشگاه ها همواره به عنوان مهم ترین پیشران توسعه همه جانبه کشورها شناخته شده اند. این نهادهای اجتماعی نه تنها مسئول تربیت نیروی انسانی ماهر و متخصص هستند، بلکه در تولید دانش، نوآوری و پیشرفت های فناورانه نیز نقش محوری ایفا می کنند. با وجود این نقش حیاتی، کارکردها و خدمات دانشگاهی به شدت تحت تأثیر تحولات سریع محیطی و اجتماعی قرار دارند و باید به طور مستمر با نیازهای متغیر جامعه سازگار شوند. در این میان، آینده پژوهی به عنوان رویکردی استراتژیک، به دانشگاه ها کمک می کند تا با نگاهی بلندمدت، چالش ها و فرصت های آتی را شناسایی کرده و برای آن ها برنامه ریزی کنند.

کتاب «بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان» که توسط محمد حسینی مقدم نگارش و از سوی انتشارات دانشگاه عالی دفاع ملی تهران در سال ۱۳۹۸ منتشر شده است، تلاشی ارزشمند برای روشن کردن مسیر پیش روی دانشگاه هاست. این کتاب با هدف بررسی دقیق تجارب آینده نگری در دانشگاه های منتخب ایران و جهان، تصویری جامع از وضعیت موجود و مطلوب ارائه می دهد. نویسنده با تحلیل داده ها و اسناد معتبر، به ارائه پیشنهادهایی کاربردی برای ایجاد و تقویت نظام آینده نگری در آموزش عالی ایران می پردازد. این اثر، منبعی غنی برای دانشجویان، اساتید، مدیران آموزش عالی و تمام علاقه مندان به مباحث آینده نگری و توسعه دانشگاهی است.

چرا آینده پژوهی در دانشگاه ها حیاتی است؟

در دنیایی که تغییرات با سرعتی بی سابقه در حال وقوع است، نقش دانشگاه ها به مراتب پیچیده تر از گذشته شده است. دانشگاه دیگر تنها یک مرکز آموزشی نیست، بلکه باید به کانون تولید دانش، نوآوری، کارآفرینی و مسئولیت پذیری اجتماعی تبدیل شود. برای انجام این رسالت، اتخاذ رویکردی آینده نگرانه اجتناب ناپذیر است. آینده پژوهی به دانشگاه ها این توانایی را می دهد که از حالت انفعالی خارج شده و با نگاهی فعالانه، آینده خود و جامعه را شکل دهند. این رویکرد، فراتر از پیش بینی صرف است و شامل شناسایی روندهای کلان، سناریوسازی، و توسعه راهبردهای منعطف برای مواجهه با عدم قطعیت ها می شود.

رسالت دانشگاه ها در تربیت نیروی انسانی متخصص، تولید علم و فناوری، و نقش آفرینی در اقتصاد دانش بنیان، ایجاب می کند که این نهادها همواره یک گام جلوتر از زمان باشند. دانشگاه ها با فعال سازی واحدهای تحقیق و توسعه، راه اندازی شرکت های دانش بنیان و فن بازارها، به توسعه کارآفرینی و نوآوری کمک شایانی می کنند. این اقدامات نه تنها به رشد اقتصادی جامعه منجر می شوند، بلکه جایگاه دانشگاه را به عنوان چشمه ای از دانایی و توانایی تثبیت می کنند. اهمیت این موضوع، نویسنده را بر آن داشته تا با بررسی دقیق تجارب جهانی و داخلی، نقشه راهی برای آینده آموزش عالی ایران ترسیم کند.

درک روندهای جهانی آموزش عالی: تحولات پیش رو

فصل اول کتاب «بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان» به بررسی جامع روندهای کلان و پویای آموزش عالی در سطح جهانی اختصاص دارد. این بخش بر این حقیقت تأکید می کند که دانشگاه ها نمی توانند از تحولات محیطی جدا بمانند و برای حفظ اثربخشی و نقش آفرینی خود، باید با رویدادها و روندهای جهانی به صورت هوشمندانه مواجه شوند. شناسایی این روندها، گام نخست در تدوین استراتژی های آینده نگرانه و اتخاذ رویکردهای پیش دستانه است.

روندهای کلان و تأثیرات آنها

جهان شاهد تحولات عظیمی در حوزه های مختلف است که به طور مستقیم بر نظام آموزش عالی تأثیر می گذارد. یکی از این روندها، جهانی شدن آموزش عالی و افزایش رقابت بین المللی است. دانشگاه ها دیگر در مرزهای جغرافیایی خود محصور نیستند و باید برای جذب دانشجویان برتر، اساتید برجسته و منابع مالی، در یک صحنه جهانی رقابت کنند. این رقابت، دانشگاه ها را وادار به ارتقاء کیفیت آموزشی و پژوهشی و توسعه برنامه های بین المللی می کند.

تأثیر فناوری های نوین، روند دیگری است که به سرعت در حال تغییر شکل آموزش و پژوهش است. ظهور آموزش آنلاین، هوش مصنوعی، یادگیری ماشینی و مفاهیمی چون متاورس، روش های سنتی تدریس و یادگیری را دگرگون کرده است. این فناوری ها فرصت های بی نظیری برای دسترسی به دانش و شخصی سازی آموزش فراهم می آورند، اما همزمان چالش هایی نظیر لزوم بازنگری در طراحی سرفصل های درسی و تربیت اساتید را نیز مطرح می کنند.

انتظارات از دانشگاه ها نیز دستخوش تغییر شده است. دانشگاه ها دیگر صرفاً مراکز آموزش محور نیستند؛ جامعه از آن ها می خواهد که به مراکز پژوهش محور، کارآفرین و مسئولیت پذیر اجتماعی تبدیل شوند. این تغییر انتظار به معنای تأکید بیشتر بر کاربردی سازی دانش، حل مسائل واقعی جامعه و پرورش روحیه کارآفرینی در دانشجویان است. همچنین، تغییرات دموگرافیک و نیازهای متغیر بازار کار، دانشگاه ها را به سمت بازنگری در رشته های تحصیلی و همسوسازی آنها با تقاضاهای آینده شغلی سوق می دهد.

نقش رصدخانه ها در شناسایی روندها

برای شناسایی دقیق و به موقع این روندها، کتاب به اهمیت رصدخانه ها و پایشکده های جهانی آموزش عالی اشاره می کند. این مراکز با استفاده از ابزارهای پیشرفته، به گردآوری، تحلیل و انتشار اطلاعات مربوط به تحولات آموزش عالی در سراسر جهان می پردازند. نتایج حاصل از فعالیت این رصدخانه ها، مبنای ارزشمندی برای سیاست گذاران و مدیران دانشگاهی در تدوین استراتژی های بلندمدت و هوشمندانه است.

تجارب آینده پژوهی دانشگاه های برتر جهان: درس آموخته ها

فصل دوم کتاب «بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان» به بررسی عمیق اسناد آینده پژوهی و رویکردهای آینده نگر دانشگاه های پیشرو در سطح جهانی می پردازد. این بخش، با هدف ارائه درس آموخته ها و الگوهای موفق، به تحلیل استراتژی های دانشگاه هایی می پردازد که توانسته اند با نگاهی به آینده، جایگاه خود را در نظام آموزش عالی جهان تثبیت کنند.

دانشگاه های شاخص و استراتژی های آنها

کتاب به تحلیل دانشگاه های مطرحی همچون دانشگاه صنعتی کالیفرنیا (Caltech)، کمبریج، ماساچوست (MIT)، آکسفورد و استنفورد می پردازد. این دانشگاه ها به عنوان نمونه هایی موفق از نهادهای آینده نگر، استراتژی های جامع و پویایی در حوزه های مختلف پیاده سازی کرده اند. در زمینه آموزش، آن ها بر توسعه برنامه های درسی نوآورانه، آموزش های میان رشته ای و تربیت دانشجویانی با مهارت های تفکر انتقادی و حل مسئله تأکید دارند. در حوزه پژوهش، تمرکز بر تحقیقات پیشرو و مرزگشا، ایجاد مراکز تحقیقاتی بین المللی و حمایت از پژوهشگران جوان، از اولویت های اصلی آنهاست.

این دانشگاه ها همچنین در زمینه نوآوری و توسعه بین المللی نیز پیشگام هستند. آن ها با ایجاد فضایی برای کارآفرینی، حمایت از استارتاپ ها و شرکت های دانش بنیان، و تسهیل فرآیند تجاری سازی دستاوردهای پژوهشی، نقش فعالی در اقتصاد دانش بنیان ایفا می کنند. گسترش همکاری های بین المللی، جذب دانشجویان و اساتید از سراسر جهان و ایجاد شبکه های علمی جهانی، از دیگر ابزارهای این دانشگاه ها برای حفظ و ارتقای جایگاه خود در عرصه جهانی است.

جذب دانشجویان بین المللی و عوامل موفقیت

یکی از محورهای مهم مورد بررسی در این فصل، عوامل موفقیت دانشگاه های برتر جهان در جذب دانشجویان بین المللی است. کتاب با اشاره به دیدگاه اندیشمندانی چون آلباخ، بر اهمیت کمک هزینه های تحصیلی و حمایت های مالی به عنوان یک عامل کلیدی تأکید می کند. تحصیل در کشورهای خارجی معمولاً هزینه بر است و سیاست های دولت های میزبان و فرستنده در ارائه تسهیلات مالی، نقش تعیین کننده ای در انتخاب مقصد تحصیلی توسط دانشجویان خارجی دارد.

علاوه بر حمایت های مالی، کیفیت بالای آموزش و شهرت بین المللی مؤسسات آموزش عالی نیز از دلایل اصلی افزایش نرخ جذب دانشجویان خارجی است. دانشجویان به دنبال دانشگاه هایی هستند که بتوانند بهترین آموزش را دریافت کرده و آینده شغلی روشنی برای خود بسازند. همبستگی های ایدئولوژیک و فرهنگی نیز در برخی موارد، به عنوان یک انگیزه مهم در انتخاب کشور و دانشگاه مقصد عمل می کند. این عوامل در کنار هم، محیطی جذاب برای دانشجویان بین المللی فراهم می کنند.

«کیفیت بالای آموزش و شهرت بین المللی مؤسسات آموزش عالی، از دلایل اصلی افزایش نرخ جذب دانشجویان خارجی است. دانشگاه ها با ایجاد بسترهای آموزشی و پژوهشی پیشرفته، مزیت رقابتی خود را در صحنه جهانی تقویت می کنند.»

نقش دانشگاه ها در اقتصاد دانش بنیان

کتاب به صراحت بیان می کند که دانشگاه ها نیروهای مولد اقتصاد دانش بنیان محسوب می شوند. در دنیای امروز، تولید، انتشار و مصرف دانش به مهم ترین عامل ایجاد ارزش افزوده اقتصادی تبدیل شده است. بخش آموزش عالی در مقایسه با سایر بخش های جامعه، از حیث اقتصادی موفق تر بوده و مزیت رقابتی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را تشدید کرده است. دانشگاه ها با تربیت نیروی انسانی خلاق، انجام پژوهش های کاربردی و ترویج فرهنگ نوآوری، به طور مستقیم در شکوفایی اقتصاد ملی نقش دارند. استدلال می شود که آموزش عالی می تواند اقتصاد ملی کشورها را نجات دهد؛ زیرا نخست باعث افزایش سرعت توسعه علمی کشورها می شود و سپس انبوهی از تجارب و پیوندهای اقتصادی به وجود می آورد و در نهایت تجارت و صنعت علم به منزله یکی از منابع اقتصادی گسترش می یابد.

وضعیت آینده پژوهی در دانشگاه های ایران: چالش ها و فرصت ها

فصل سوم کتاب «بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان» به تحلیل وضعیت کنونی آینده پژوهی در نظام آموزش عالی ایران اختصاص دارد. این بخش به تفصیل به بررسی تلاش ها، اسناد موجود و پتانسیل های داخلی می پردازد، اما همزمان چالش ها و موانع اساسی پیش روی دانشگاه های کشور را نیز با دقت تشریح می کند. درک این چالش ها برای تدوین راهبردهای مؤثر و استفاده بهینه از فرصت ها حیاتی است.

تلاش ها و اسناد داخلی

با وجود کاستی ها، در برخی دانشگاه های منتخب ایران، تلاش هایی برای اتخاذ رویکردهای آینده پژوهانه و تدوین اسناد مرتبط صورت گرفته است. این تلاش ها معمولاً در قالب برنامه های استراتژیک بلندمدت، ایجاد دفاتر آینده پژوهی یا انجام پروژه های تحقیقاتی با محوریت آینده نگری نمود پیدا کرده اند. دانشگاه ها در ایران نیز نقش مهمی در توسعه کارآفرینی، نوآوری و ایجاد شرکت های دانش بنیان ایفا می کنند. مراکز رشد و فناوری، پارک های علم و فناوری و حمایت از استارتاپ ها، نمونه هایی از این فعالیت ها هستند که به تولید و تجاری سازی دانش کمک شایانی کرده اند. این اقدامات نشان دهنده پتانسیل های موجود در نظام آموزش عالی کشور برای حرکت به سمت دانشگاه های نسل سوم و چهارم است.

موانع و چالش های پیش رو

با این حال، دانشگاه های ایران با چالش های جدی در مسیر آینده پژوهی و نقش آفرینی مؤثر خود مواجه هستند. یکی از مهم ترین این چالش ها، عدم اتخاذ رویکردی پیش دستانه و هوشمندانه در مواجهه با روندهای جهانی است. اغلب، دانشگاه ها به جای آنکه خود را برای تغییرات آینده آماده کنند، در برابر تحولات واکنش نشان می دهند که این امر به کاهش اثربخشی و فرصت سوزی منجر می شود.

مسائل ساختاری و فرهنگی نیز موانع بزرگی محسوب می شوند. بوروکراسی اداری، مقاومت در برابر تغییر، و عدم پذیرش آینده پژوهی به عنوان یک ضرورت استراتژیک در سطوح مختلف دانشگاهی، سرعت تحولات را کند می کند. همچنین، کمبود ارتباط مؤثر بین پژوهش های دانشگاهی و نیازهای واقعی صنعت و جامعه، از دیگر چالش های مهم است. بسیاری از پژوهش ها جنبه نظری دارند و کمتر به حل مسائل ملموس و کاربردی می پردازند که این امر منجر به کاهش انگیزه برای سرمایه گذاری در تحقیقات آینده نگارانه می شود. فقدان بودجه کافی، نبود زیرساخت های لازم برای پژوهش های بین رشته ای و کمبود متخصصان آینده پژوه نیز به این چالش ها می افزاید.

پتانسیل های ارتقاء

علی رغم این چالش ها، پتانسیل های قابل توجهی برای ارتقاء جایگاه دانشگاه های ایران وجود دارد. نیروی انسانی جوان و باانگیزه، وجود مراکز تحقیقاتی و علمی معتبر، و علاقه به توسعه فناوری های نوین، همگی فرصت هایی برای شکوفایی هستند. با برنامه ریزی مناسب، سرمایه گذاری هدفمند و ایجاد بستر مناسب برای همکاری های بین رشته ای و بین المللی، دانشگاه های ایران می توانند نقش پررنگ تری در توسعه آینده کشور ایفا کنند. این امر مستلزم بازنگری در سیاست گذاری ها، تغییر نگرش ها و حرکت به سمت نظام آینده نگری پویا و کارآمد است.

نقشه راه: پیشنهادهایی برای نظام آینده نگری ایران

فصل چهارم کتاب «بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان» اوج تحلیل ها و پیشنهادهای نویسنده برای نظام آینده نگری ایران است. محمد حسینی مقدم با بهره گیری از درس آموخته های جهانی و درک عمیق از وضعیت داخلی، راهکارهای عملی و جامعی را برای ایجاد تحول در آموزش عالی کشور ارائه می دهد. این فصل، نقشه ای راهبردی برای دانشگاه های ایران ترسیم می کند تا بتوانند به نهادهایی پیشرو و مؤثر در شکل دهی به آینده تبدیل شوند.

پیشنهادهای کلیدی نویسنده

نویسنده بر لزوم بازنگری اساسی در ساختارهای سازمانی و سیاست گذاری آموزش عالی تأکید می کند. این بازنگری باید به گونه ای باشد که انعطاف پذیری و چابکی لازم برای واکنش به تغییرات سریع محیطی را فراهم آورد و بوروکراسی زائد را کاهش دهد. اتخاذ رویکردهای نوین در مدیریت دانشگاهی، به منظور تسهیل نوآوری و حمایت از پژوهش های آینده نگارانه، از جمله ضرورت هاست.

ایجاد نظام آینده نگری پویا و مستمر در دانشگاه ها، پیشنهاد محوری این فصل است. این نظام باید شامل مکانیزم هایی برای رصد دائمی روندهای جهانی و ملی، شناسایی فرصت ها و تهدیدها، سناریوسازی و تدوین برنامه های استراتژیک باشد. هدف، تبدیل آینده پژوهی از یک فعالیت مقطعی به یک جزء جدایی ناپذیر از فرهنگ سازمانی دانشگاه است.

توسعه همکاری های بین المللی و بهره گیری از تجارب جهانی، یکی دیگر از راهکارهای اساسی است. دانشگاه های ایران باید با دانشگاه های برتر جهان ارتباط برقرار کرده و از مدل های موفق آینده پژوهی آن ها الگوبرداری کنند. این همکاری ها می تواند شامل تبادل دانشجو و استاد، انجام پروژه های تحقیقاتی مشترک و مشارکت در شبکه های علمی بین المللی باشد.

تقویت ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه برای حل مسائل آینده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. دانشگاه ها باید به دانشگاه های کارآفرین و دانشگاه های مسئولیت پذیر اجتماعی تبدیل شوند. این ارتباط باید دو سویه باشد؛ به گونه ای که دانشگاه نیازهای صنعت و جامعه را درک کرده و پژوهش های خود را در راستای رفع آن ها جهت دهی کند، و صنعت نیز از دانش و توانمندی های دانشگاهی برای توسعه خود بهره ببرد.

حمایت از پژوهش های آینده نگارانه و تربیت متخصصان آینده پژوه، از دیگر پیشنهادهای کلیدی است. برای ایجاد یک نظام آینده نگری قوی، نیاز به تربیت نیروی انسانی متخصص در این حوزه داریم. ایجاد رشته های مرتبط با آینده پژوهی، حمایت از پایان نامه ها و رساله های دانشجویی در این زمینه، و برگزاری کارگاه ها و دوره های آموزشی، می تواند به تربیت این متخصصان کمک کند.

«مسئولیت پذیری اجتماعی نهاد علم در پاسخ به نیازهای اکنون و آینده کشور، باید به عنوان یک اصل محوری در سیاست گذاری های دانشگاهی قرار گیرد. دانشگاه ها نه تنها به تربیت نسل آینده می پردازند، بلکه باید به حل چالش های اجتماعی نیز کمک کنند.»

مدل اجرایی پیشنهادی

کتاب در این بخش، مدلی پیشنهادی برای پیاده سازی نظام آینده نگری در دانشگاه های ایران ارائه می کند. این مدل ممکن است شامل ایجاد شوراهای آینده پژوهی در سطح دانشگاه، تخصیص بودجه های مشخص برای تحقیقات آینده نگارانه، تدوین شاخص های ارزیابی عملکرد دانشگاه ها بر اساس رویکردهای آینده پژوهی، و توسعه برنامه های بلندمدت با مشارکت ذینفعان مختلف باشد. هدف نهایی، نهادینه کردن تفکر آینده نگر در تمام ابعاد فعالیت های دانشگاهی است تا دانشگاه بتواند به موتور محرک توسعه پایدار و همه جانبه کشور تبدیل شود.

جمع بندی و چشم انداز آینده آموزش عالی

کتاب «بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان» اثر ارزشمند محمد حسینی مقدم، یک دعوت نامه به تفکر و اقدام است. پیام اصلی این کتاب روشن و قاطع است: آینده اندیشی نه تنها یک انتخاب، بلکه یک ضرورت حیاتی برای بقا و توسعه پایدار دانشگاه ها در عصر حاضر است. دانشگاه هایی که از ظرفیت آینده پژوهی غافل بمانند، به مرور زمان اثربخشی و نقش آفرینی خود را از دست خواهند داد و نمی توانند پاسخگوی نیازهای پیچیده جامعه و تحولات سریع جهانی باشند.

این اثر با بررسی تطبیقی و دقیق تجارب دانشگاه های برتر جهان و تحلیل وضعیت موجود در ایران، تصویری واقع بینانه از چالش ها و فرصت ها ارائه می دهد. نویسنده با هوشمندی، راهکارهای عملی و ساختاری را برای ایجاد و تقویت نظام آینده نگری در آموزش عالی ایران پیشنهاد می کند. این پیشنهادها، نقشه ای راهبردی برای مدیران و سیاست گذاران آموزش عالی، اساتید و پژوهشگران، و دانشجویان علاقه مند به آینده نگری است تا با دیدگاهی پیش دستانه، به سوی تحول و ارتقاء گام بردارند.

مطالعه این کتاب برای طیف وسیعی از مخاطبان ارزشمند است. دانشجویان و پژوهشگران مقاطع تحصیلات تکمیلی می توانند از آن برای درک عمیق تر از جایگاه آینده پژوهی در دانشگاه ها و انجام تحقیقات مرتبط بهره ببرند. اساتید و اعضای هیئت علمی، با آگاهی از روندهای جهانی و ملی، قادر خواهند بود برنامه های آموزشی و پژوهشی خود را با نیازهای آتی همسو سازند. مدیران و سیاست گذاران آموزش عالی نیز می توانند از پیشنهادهای کتاب برای تدوین سیاست های کلان و استراتژی های اجرایی در وزارتخانه ها و دانشگاه ها استفاده کنند. در نهایت، هر فردی که به نقش دانشگاه ها در توسعه ملی و بین المللی و ضرورت آینده نگری در این نهادها علاقه مند است، با مطالعه این خلاصه و سپس خود کتاب، دیدگاه های تازه ای کسب خواهد کرد. این کتاب نه تنها وضعیت کنونی را تشریح می کند، بلکه الهام بخش تحول و پیشرفت در نظام آموزش عالی ایران است.

منابع

کتاب «بررسی تجارب آینده پژوهی دانشگاه های ایران و جهان» اثر محمد حسینی مقدم، ناشر: انتشارات دانشگاه عالی دفاع ملی تهران، سال انتشار: ۱۳۹۸. این کتاب به صورت قانونی و در قالب الکترونیکی از طریق پلتفرم های معتبر کتاب قابل دسترسی است.