تاریخ گرجستان

تاریخ گرجستان سرزمینی باستانی در قلب قفقاز جنوبی داستانی است از استقامت نوآوری و تعاملات فرهنگی. این منطقه که بین دریای سیاه و رشته کوه های قفقاز قرار دارد همواره به عنوان پلی بین شرق و غرب عمل کرده و شاهد ظهور و سقوط امپراتوری ها تلاقی تمدن ها و شکل گیری هویت ملی منحصربه فرد بوده است. از انسان های اولیه دمانیسی تا پادشاهی های باستانی ایبریا و کولخیس گرجستان نقشی حیاتی در تاریخ منطقه ایفا کرده است. این مقاله به بررسی این تاریخ پرفراز و نشیب می پردازد و چگونگی تاثیرگذاری سلسله های ایرانی مانند هخامنشیان اشکانیان و ساسانیان و نیز امپراتوری های عثمانی و روسیه را بر این کشور مورد بررسی قرار می دهد. همچنین نگاهی خواهیم داشت به دوران مدرن گرجستان از استقلال تا چالش های پیش رو.

نام شناسی

نام گرجستان در طول تاریخ دستخوش تغییرات متعددی شده است. خود گرجی ها سرزمین خود را «ساکارتولو» (საქართველო) می نامند که ریشه در نام قومی «کارتولی» دارد. این نام از کارتْلوس نیای افسانه ای مردم گرجی گرفته شده است. در منابع یونانی و رومی باستان گرجستان شرقی با نام ایبریا شناخته می شد در حالی که گرجستان غربی را کولخیس می نامیدند. نام «گئورگیا» (Georgia) که در بسیاری از زبان های اروپایی رایج است ریشه در زبان فارسی دارد و احتمالاً از واژه «گرگ» گرفته شده است. برخی دیگر معتقدند که این نام با کشاورزی مرتبط است و به حاصلخیزی این سرزمین اشاره دارد. در طول تاریخ گرجستان با نام های مختلفی همچون «گردستان» «ویروزان» «گرزان» و «گروژیا» نیز شناخته شده است که هر کدام بازتابی از تعاملات فرهنگی و تاریخی این سرزمین با همسایگانش است.

تاریخ باستانی گرجستان

تاریخ باستانی گرجستان به دوران پیش از تاریخ بازمی گردد زمانی که انسان های اولیه در این منطقه سکونت داشتند. یافته های باستان شناسی در دمانیسی گواهی بر حضور انسان در گرجستان از حدود ۱.8 میلیون سال پیش است. در دوران باستان گرجستان شاهد شکل گیری پادشاهی های قدرتمندی همچون کولخیس در غرب و ایبریا در شرق بود. این پادشاهی ها نقش مهمی در تجارت و فرهنگ منطقه ایفا کردند و با امپراتوری های بزرگ آن زمان همچون ایران و روم روابط نزدیکی داشتند. تأثیر فرهنگ هلنیستی نیز در این دوره بر گرجستان قابل مشاهده است. با پذیرش مسیحیت در قرن چهارم میلادی گرجستان وارد مرحله جدیدی از تاریخ خود شد و کلیسای ارتدکس گرجی به یکی از ارکان اصلی هویت ملی این کشور تبدیل شد.

پیش از تاریخ

کاوش های باستان شناسی در گرجستان به ویژه در منطقه دمانیسی شواهد قابل توجهی از حضور انسان های اولیه در این سرزمین ارائه داده اند. جمجمه های یافت شده در دمانیسی که به «انسان گرجی» معروف شده اند قدمتی حدود 1.8 میلیون سال دارند و نشان می دهند که قفقاز جنوبی یکی از نخستین سکونتگاه های انسان در جهان بوده است. در دوران نوسنگی و عصر مفرغ جوامع کشاورزی و دامپروری در گرجستان شکل گرفتند و فرهنگ های پیشرفته ای همچون شولاوری-شومو و تریالتی-وانادزور پدید آمدند. این فرهنگ ها با ابزارآلات سنگی و فلزی پیشرفته سفالگری و معماری خاص خود شناخته می شوند و نشان دهنده سطح بالایی از توسعه اجتماعی و اقتصادی در این دوره هستند.

پیدایش امپراتوری اورارتو

در هزاره دوم پیش از میلاد همزمان با قدرت گرفتن آشوری ها در بین النهرین اقوام کوچ نشین و دامپرور از این منطقه به سمت شمال از جمله گرجستان مهاجرت کردند. این اقوام در نهایت امپراتوری اورارتو را در شمال غربی ایران و مناطق همجوار تأسیس کردند. اورارتوها در قرن نهم تا ششم پیش از میلاد قدرت مسلط منطقه بودند و نفوذ زیادی بر پادشاهی های گرجی به ویژه دیااُخی داشتند. درگیری های بین اورارتو و دیااُخی منجر به تضعیف دیااُخی شد و زمینه را برای ظهور پادشاهی های قدرتمندتر گرجی در دوره های بعدی فراهم کرد. امپراتوری اورارتو نقش مهمی در انتقال فناوری و فرهنگ از بین النهرین به قفقاز ایفا کرد.

گرجستان در دوران کلاسیک

در دوران کلاسیک سرزمین گرجستان به دو پادشاهی اصلی تقسیم شده بود: کولخیس در غرب و ایبریا در شرق. کولخیس که در ساحل دریای سیاه قرار داشت به دلیل ثروت و افسانه های مرتبط با پشم زرین در اساطیر یونانی از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. ایبریا که در مرکز و شرق گرجستان قرار داشت در قرن چهارم پیش از میلاد به پادشاهی متحدی تبدیل شد و تحت حکومت پادشاه پارناواز یکم به شکوفایی رسید. این پادشاهی ها با امپراتوری های بزرگ آن زمان همچون هخامنشیان سلوکیان و روم روابط تجاری و سیاسی برقرار کردند و در معرض تأثیرات فرهنگی گوناگونی قرار گرفتند. پذیرش مسیحیت در قرن چهارم میلادی نقطه عطفی در تاریخ گرجستان بود و به تقویت هویت ملی و فرهنگی این کشور کمک کرد.

گرجستان در قرون وسطی

قرون وسطی در گرجستان با ظهور سلسله باگراتیونی آغاز شد که توانستند در قرن نهم میلادی پادشاهی متحد گرجستان را تأسیس کنند. این دوره شاهد شکوفایی فرهنگ و هنر گرجی بود و به «عصر طلایی» گرجستان معروف است. در این دوران پادشاهانی همچون داویت چهارم (معروف به داویت سازنده) و ملکه تامار با اصلاحات سیاسی اقتصادی و نظامی گرجستان را به یکی از قدرتمندترین کشورهای منطقه تبدیل کردند. با این حال این دوران طلایی با حملات مغول در قرن سیزدهم به پایان رسید و گرجستان تحت سلطه ایلخانان قرار گرفت. پس از سقوط ایلخانان گرجستان به چندین پادشاهی و شاهزاده نشین کوچک تقسیم شد و در معرض حملات و تجاوزات همسایگان به ویژه امپراتوری های عثمانی و ایران قرار گرفت.

گرجستان و خلافت عباسی

در قرن هفتم میلادی با ظهور اسلام و گسترش فتوحات مسلمانان گرجستان نیز مورد حملات اعراب قرار گرفت. خلافت عباسی توانست بخش هایی از گرجستان را به تصرف خود درآورد و امارت تفلیس را تأسیس کند. این امارت تا قرن یازدهم میلادی به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و تجاری در قفقاز فعالیت می کرد. حضور اعراب در گرجستان تأثیرات عمیقی بر فرهنگ اقتصاد و سیاست این کشور گذاشت. اگرچه گرجی ها همواره در تلاش برای حفظ استقلال خود بودند اما نفوذ فرهنگ اسلامی در معماری هنر و ادبیات گرجی قابل مشاهده است. با ضعف خلافت عباسی پادشاهی های گرجی توانستند استقلال خود را بازیابند و به تدریج اعراب را از سرزمین خود بیرون رانند.

دوران سلجوقیان در گرجستان

در قرن یازدهم میلادی ترکان سلجوقی به رهبری آلپ ارسلان وارد منطقه قفقاز شدند و گرجستان نیز مورد حملات آن ها قرار گرفت. سلجوقیان توانستند بخش های زیادی از گرجستان را به تصرف خود درآورند و خسارات زیادی به این کشور وارد کنند. با این حال مقاومت گرجی ها به رهبری پادشاهانی همچون داویت چهارم مانع از تسلط کامل سلجوقیان بر گرجستان شد. داویت چهارم با انجام اصلاحات نظامی و متحد کردن پادشاهی های گرجی توانست ارتش سلجوقی را در نبرد دیدگوری در سال 1121 میلادی شکست دهد و گرجستان را از سلطه سلجوقیان آزاد کند. این پیروزی نقطه عطفی در تاریخ گرجستان بود و زمینه را برای آغاز دوران طلایی این کشور فراهم کرد.

دوران طلایی گرجستان

دوران طلایی گرجستان که از قرن دوازدهم تا سیزدهم میلادی به طول انجامید دوره ای از شکوفایی فرهنگ هنر اقتصاد و سیاست در تاریخ این کشور بود. در این دوران گرجستان به یکی از قدرتمندترین کشورهای منطقه تبدیل شد و نفوذ خود را بر مناطق همجوار گسترش داد. پادشاهانی همچون داویت چهارم و ملکه تامار با انجام اصلاحات گسترده به توسعه زیرساخت ها تجارت و آموزش در گرجستان کمک کردند. در این دوره معماری نقاشی ادبیات و فلسفه گرجی به اوج خود رسید و آثار ارزشمندی همچون منظومه «پلنگینه پوش» اثر شوتا روستاولی خلق شد. دوران طلایی گرجستان با حملات مغول در قرن سیزدهم به پایان رسید اما میراث فرهنگی و هنری این دوره همچنان به عنوان نمادی از هویت ملی گرجستان باقی مانده است.

قلمروهای قرون وسطی

در قرون وسطی گرجستان به چندین قلمرو مستقل تقسیم شده بود که هر کدام توسط خاندان های فئودالی اداره می شدند. این قلمروها شامل پادشاهی های کارتلی کاختی و ایمرتی و شاهزاده نشین های سامتسخه گوریا سامگرلو سوانتی و آبخازیا بودند. این قلمروها اغلب با یکدیگر در حال جنگ و رقابت بودند اما در عین حال در حفظ فرهنگ و هویت گرجی در برابر تهدیدات خارجی نقش مهمی ایفا می کردند. در طول قرون وسطی گرجستان در معرض حملات و تجاوزات متعددی از سوی امپراتوری های عثمانی و ایران قرار گرفت و تلاش های زیادی برای حفظ استقلال خود انجام داد. با این حال این تقسیمات داخلی و تهدیدات خارجی مانع از شکل گیری یک دولت ملی قدرتمند در گرجستان شد.

از دوران مغول تا پایان قرن ۱۸

حمله مغول در قرن سیزدهم ضربه سنگینی به گرجستان وارد کرد و دوران طلایی این کشور را به پایان رساند. گرجستان تحت سلطه ایلخانان مغول قرار گرفت و خسارات زیادی به این کشور وارد شد. پس از سقوط ایلخانان گرجستان به چندین پادشاهی و شاهزاده نشین کوچک تقسیم شد و در معرض حملات و تجاوزات همسایگان به ویژه امپراتوری های عثمانی و ایران قرار گرفت. در طول این دوره گرجستان تلاش های زیادی برای حفظ استقلال خود انجام داد اما به دلیل ضعف داخلی و تهدیدات خارجی موفق به ایجاد یک دولت ملی قدرتمند نشد. در قرن هجدهم پادشاهی کارتلی-کاختی به رهبری ایراکلی دوم توانست استقلال خود را تا حدودی حفظ کند و با امضای معاهده گئورگیوسک در سال 1783 تحت الحمایه روسیه قرار گیرد.

تاریخ گرجستان در دوران صفویان

در دوران صفویان گرجستان به صحنه رقابت بین ایران و عثمانی تبدیل شد. شاه اسماعیل اول صفوی بنیانگذار این سلسله حملات متعددی به گرجستان انجام داد و بخش هایی از این کشور را به تصرف خود درآورد. در طول حکومت صفویان گرجی ها نقش مهمی در ارتش و دربار ایران ایفا کردند و بسیاری از آن ها به مقامات عالی رتبه رسیدند. با این حال حملات و تجاوزات مکرر صفویان به گرجستان خسارات زیادی به این کشور وارد کرد و باعث مهاجرت اجباری بسیاری از گرجی ها به ایران شد. اسکندر بیک ترکمان مورخ مخصوص شاه عباس اول در تاریخ خود به تواتر از قتل و غارت گرجستان و ویرانی آن به دست صفویان سخن رانده است.

سلطه عثمانی بر گرجستان

امپراتوری عثمانی نیز در طول قرون شانزدهم تا هجدهم بارها به گرجستان حمله کرد و بخش هایی از این کشور را به تصرف خود درآورد. عثمانی ها به ویژه بر مناطق ساحلی دریای سیاه و جنوب غربی گرجستان تسلط داشتند و تلاش می کردند نفوذ خود را در سایر مناطق گرجستان نیز گسترش دهند. سلطه عثمانی بر گرجستان با مقاومت شدید گرجی ها مواجه شد و جنگ های متعددی بین دو طرف درگرفت. با این حال به دلیل ضعف داخلی و تهدیدات خارجی گرجستان نتوانست به طور کامل از سلطه عثمانی رهایی یابد. سلطه عثمانی تأثیرات عمیقی بر فرهنگ و جمعیت گرجستان گذاشت و باعث مهاجرت بسیاری از گرجی ها به مناطق دیگر شد.

نادرشاه و گرجستان

نادرشاه افشار پس از به قدرت رسیدن در ایران تلاش کرد عثمانی ها را از گرجستان بیرون رانده و این کشور را مجدداً تحت سلطه ایران درآورد. نادرشاه در سال های 1730 میلادی لشکرکشی هایی به گرجستان انجام داد و توانست عثمانی ها را شکست دهد و بخش هایی از گرجستان را به تصرف خود درآورد. با این حال سلطه نادرشاه بر گرجستان کوتاه مدت بود و پس از مرگ او گرجستان مجدداً به صحنه رقابت بین ایران و عثمانی تبدیل شد. نادرشاه پس از لشکرکشی به گرجستان حدود 30 هزار گرجی را به خراسان کوچاند.

تاریخ معاصر گرجستان

تاریخ معاصر گرجستان با تحت الحمایگی روسیه در قرن نوزدهم آغاز شد. در سال 1801 روسیه گرجستان را به عنوان یکی از فرمانداری های خود اعلام کرد و رژیم تزاری در این کشور برقرار شد. در طول قرن نوزدهم گرجستان شاهد نفوذ فرهنگ و سیاست روسیه بود اما در عین حال جنبش های ملی گرایانه نیز در این کشور شکل گرفتند که خواهان استقلال گرجستان بودند. پس از انقلاب روسیه در سال 1917 گرجستان در سال 1918 اعلام استقلال کرد اما این استقلال دیری نپایید و در سال 1921 ارتش سرخ شوروی به گرجستان حمله کرد و این کشور را به یکی از جمهوری های شوروی تبدیل کرد. گرجستان تا سال 1991 به عنوان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی باقی ماند و پس از فروپاشی شوروی استقلال خود را به دست آورد.

نفوذ قدرت های استعماری

در طول قرن نوزدهم گرجستان به صحنه رقابت بین روسیه و سایر قدرت های استعماری به ویژه بریتانیا تبدیل شد. روسیه تلاش می کرد نفوذ خود را در گرجستان و منطقه قفقاز گسترش دهد در حالی که بریتانیا به دنبال حفظ منافع خود در منطقه و جلوگیری از گسترش نفوذ روسیه بود. این رقابت بین قدرت های استعماری تأثیرات عمیقی بر سیاست و اقتصاد گرجستان گذاشت و باعث ایجاد تنش ها و درگیری هایی در منطقه شد. با این حال نفوذ قدرت های استعماری همچنین به توسعه زیرساخت ها و تجارت در گرجستان کمک کرد.

حرکت به سوی مدرنیته

در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم گرجستان شاهد حرکت به سوی مدرنیته بود. با نفوذ فرهنگ و سیاست روسیه نهادهای مدرن همچون مدارس دانشگاه ها بیمارستان ها و بانک ها در گرجستان تأسیس شدند. همچنین زیرساخت های حمل و نقل و ارتباطات در این کشور توسعه یافت و راه آهن جاده ها و تلگراف به گرجستان رسیدند. این تحولات به توسعه اقتصاد و فرهنگ گرجستان کمک کردند و باعث ایجاد طبقه جدیدی از روشنفکران و فعالان سیاسی شدند که خواهان استقلال و پیشرفت کشور بودند.

استقلال و تأسیس جمهوری

پس از فروپاشی امپراتوری روسیه در سال 1917 گرجستان در سال 1918 اعلام استقلال کرد و جمهوری دموکراتیک گرجستان تأسیس شد. این جمهوری که تحت رهبری منشویک ها قرار داشت تلاش کرد یک دولت دموکراتیک و مدرن در گرجستان ایجاد کند. با این حال استقلال گرجستان دیری نپایید و در سال 1921 ارتش سرخ شوروی به گرجستان حمله کرد و این کشور را به یکی از جمهوری های شوروی تبدیل کرد. جمهوری دموکراتیک گرجستان اگرچه عمر کوتاهی داشت اما به عنوان نمادی از آرمان های ملی و دموکراتیک مردم گرجستان در تاریخ این کشور ثبت شد.

رابطه ایران و گرجستان

ایران و گرجستان دارای روابط تاریخی و فرهنگی عمیقی هستند که به دوران باستان بازمی گردد. در طول تاریخ گرجستان بارها تحت نفوذ یا سلطه ایران قرار گرفته و تأثیرات زیادی از فرهنگ هنر و زبان فارسی پذیرفته است. در دوران صفویان گرجی ها نقش مهمی در ارتش و دربار ایران ایفا کردند و بسیاری از آن ها به مقامات عالی رتبه رسیدند. با این حال حملات و تجاوزات مکرر ایران به گرجستان خسارات زیادی به این کشور وارد کرد و باعث مهاجرت اجباری بسیاری از گرجی ها به ایران شد. امروزه ایران و گرجستان دارای روابط دوستانه و همکاری در زمینه های مختلف هستند.

حمله نادرشاه به گرجستان

همانطور که پیش تر اشاره شد نادرشاه افشار در قرن هجدهم میلادی برای بیرون راندن عثمانی ها از گرجستان به این سرزمین لشکرکشی کرد. این لشکرکشی ها اگرچه منجر به تضعیف عثمانی ها شد اما خسارات و تلفات بسیاری را نیز برای گرجستان به همراه داشت. کوچ اجباری گرجی ها به خراسان از دیگر پیامدهای این دوره بود. به طور کلی دوره نادرشاه در تاریخ روابط ایران و گرجستان دوره ای پر فراز و نشیب و توام با جنگ و ویرانی به شمار می رود.

امتیازات و قراردادها در دوره قاجار

در دوره قاجار با ضعف حکومت مرکزی در ایران و افزایش نفوذ روسیه در منطقه قفقاز گرجستان به تدریج از دست ایران خارج شد. در طول این دوره قراردادهای متعددی بین ایران و روسیه به امضا رسید که به موجب آن ها بخش هایی از گرجستان به روسیه واگذار شد. قرارداد گلستان در سال 1813 و قرارداد ترکمانچای در سال 1828 از جمله مهم ترین این قراردادها بودند. این قراردادها که در نتیجه جنگ های ایران و روسیه به امضا رسیدند تأثیرات عمیقی بر تاریخ و جغرافیای منطقه قفقاز گذاشتند و باعث جدایی گرجستان از ایران شدند. در این دوره امتیازات متعددی نیز به شرکت های روسی در گرجستان داده شد که به توسعه اقتصاد روسیه در این منطقه کمک کرد.

گرجستان جز ایران بوده؟

بله در طول تاریخ گرجستان بارها تحت نفوذ یا سلطه ایران قرار داشته به ویژه در دوره های هخامنشیان اشکانیان ساسانیان و صفویان.

تأثیر جنگ های داخلی بر تاریخ گرجستان چگونه بود؟

جنگ های داخلی در گرجستان باعث تضعیف حکومت مرکزی تجزیه کشور به قلمروهای کوچک تر و افزایش نفوذ قدرت های خارجی شده است.

چه نقشی دین و مذهب در تاریخ گرجستان ایفا کرده است؟

مسیحیت نقش بسیار مهمی در شکل گیری هویت ملی گرجستان داشته و کلیسای ارتدکس گرجی به یکی از ارکان اصلی فرهنگ این کشور تبدیل شده است.

چگونه گرجستان در دوران حکومت های عثمانی و صفوی توانست استقلال خود را حفظ کند؟

گرجستان با مقاومت مسلحانه اتحاد با سایر قدرت ها و استفاده از اختلافات بین عثمانی و صفوی توانست تا حدودی استقلال خود را حفظ کند.