تاریخ جمهوری آذربایجان

تاریخ جمهوری آذربایجان، سرزمینی در مرز اروپا و آسیا، روایتی پیچیده و پرفراز و نشیب است که از اعماق دوران پیش از تاریخ آغاز شده و تا تحولات معاصر ادامه می یابد. این منطقه که در مجاورت دریای خزر و در قلب قفقاز جنوبی قرار دارد، همواره گذرگاه تمدن ها، اقوام و قدرت های بزرگ بوده و سرنوشت آن را در طول قرون، تحت تأثیر قرار داده است. در این مسیر تاریخی، آذربایجان شاهد دگرگونی های عمیق سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بوده است که ریشه های هویت امروزی آن را شکل داده اند.

اهمیت تاریخی و ژئوپلیتیکی قفقاز، به ویژه موقعیت جمهوری آذربایجان در این منطقه حساس، بر کسی پوشیده نیست. این سرزمین نه تنها پلی میان شرق و غرب به شمار می رفته، بلکه به دلیل منابع طبیعی غنی، همواره مورد توجه قدرت های منطقه ای و بین المللی بوده است. از دوران باستان و ظهور آلبانیای قفقاز، تا ورود اسلام، تسلط صفویان، افشاریه و قاجاریه، و سپس دوران طولانی حاکمیت تزارها و اتحاد جماهیر شوروی، هر دوره تأثیری عمیق بر بستر فرهنگی و اجتماعی این سرزمین بر جای گذاشته است.

درک تاریخ جمهوری آذربایجان، مستلزم نگاهی عمیق به ریشه شناسی نام آن، ارتباط تاریخی با ایران، و نقش قدرت هایی چون روسیه و عثمانی در شکل گیری مرزها و هویت های کنونی است. این مقاله به بررسی این ادوار اصلی و موضوعات کلیدی می پردازد تا تصویری جامع و مستند از گذشته این کشور ارائه دهد.

ریشه شناسی و وجه تسمیه نام آذربایجان

ریشه شناسی نام «آذربایجان» خود داستانی دیرینه و باستانی دارد که به دوران پیش از اسلام بازمی گردد. این نام از واژه «آتروپات» برگرفته شده است. آتروپات، نام ساتراپ پارسی یا فرماندار منطقه ماد کوچک در زمان لشکرکشی اسکندر مقدونی به شاهنشاهی هخامنشی بود. او پس از مرگ داریوش سوم و سقوط هخامنشیان، دولتی مستقل را در این ناحیه تأسیس کرد و نام او بر این سرزمین ماندگار شد. معنای نام آتروپات ریشه در دین زرتشتی داشته و به مفهوم «آذربُد» یا «نگهبان آتش» یا «نگهداری شده توسط آتش» است که نشان از اهمیت آتش و آیین زرتشتی در این منطقه باستانی دارد.

پیش از آنکه نام «آذربایجان» برای اشاره به منطقه کنونی جمهوری آذربایجان به کار رود، این سرزمین با نام های دیگری شناخته می شد. از مهم ترین این نام ها می توان به «اران» و «شیروان» اشاره کرد. اران، که در منابع یونانی باستان به صورت «آلبانیا» ذکر شده و بعدها در منابع پارتی زبان «اردان» و در دوره اسلامی «الران» نامیده شد، به بخش وسیعی از قفقاز جنوبی، از جمله سرزمین های کنونی جمهوری آذربایجان اطلاق می گردید. شروان نیز ناحیه ای تاریخی در شرق قفقاز بود که حاکمان آن به «شروان شاهان» معروف بودند.

انتخاب نام «آذربایجان» برای جمهوری تازه تأسیس در سال ۱۹۱۸، موضوعی بود که از همان ابتدا با بحث ها و جدل های فراوانی همراه شد. تا پیش از این تاریخ، نام «آذربایجان» عمدتاً برای مناطق شمال غربی ایران به کار می رفت و سرزمین های شمالی رود ارس، یعنی همان اران و شیروان، به این نام خوانده نمی شدند. برخی پژوهشگران و مورخان، انتخاب این نام را تلاشی هدفمند از سوی برخی جریان های سیاسی (از جمله محمدامین رسول زاده و حزب مساوات با تمایلات پان ترکیستی) و بعدها اتحاد شوروی دانسته اند که با هدف مداخله در امور ایران و ایجاد پیوند هویتی بین مناطق ایرانی و قفقازی انجام گرفت. این موضوع تفاوت تاریخی «آذربایجان ایران» با منطقه اران و شیروان را برجسته می کند و نشان دهنده پیچیدگی های سیاسی و هویتی در منطقه قفقاز است.

«نخستین استفاده از نام «آذربایجان» برای منطقه کنونی جمهوری آذربایجان، به وقایع پس از سقوط امپراتوری روسیه و تشکیل دولت «جمهوری دموکراتیک آذربایجان» در مه ۱۹۱۸ در شهر تفلیس بازمی گردد. پیش از آن، این نام صرفاً برای مناطق شمال غربی ایران به کار می رفت و مناطق بالاتر از رود ارس، اران و شیروان نامیده می شدند.»

دوران پیش از تاریخ و باستان

تاریخ جمهوری آذربایجان از دیرباز شاهد سکونت انسان بوده است. کاوش های باستان شناسی، به ویژه در غار آزیخ در بخش فضولی، آثاری از زندگی بشر را به قدمت ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار سال پیش آشکار ساخته اند که گواهی بر حضور کهن انسان در این سرزمین است. علاوه بر این، سنگ نگاره های قبوستان با قدمتی ۱۲ هزارساله، نمادی از هنر و فرهنگ انسان های اولیه در این منطقه هستند و بینشی ارزشمند به سبک زندگی و باورهای آن ها ارائه می دهند.

سکونت گاه های اولیه و حکومت های کهن

در حدود سده نهم پیش از میلاد، اقوام سکاها، که از اقوام ایرانی تبار بودند، در این ناحیه سکنی گزیدند و زمینه های اولیه شکل گیری تمدن های منطقه را فراهم آوردند. به دنبال آن ها، مادها بر این سرزمین حاکم گشتند و سپس تاریخ آذربایجان با دوران شکوه شاهنشاهی هخامنشی گره خورد. در این دوره، منطقه کنونی آذربایجان جزئی از قلمرو وسیع هخامنشیان محسوب می شد و از ثبات و نظم این امپراتوری بهره مند بود.

دوره هلنیستی و ظهور آتروپاتن

با حمله اسکندر مقدونی به ایران و فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی، دوره هلنیستی در منطقه آغاز شد. در این زمان بود که آتروپات، ساتراپ پارسی منطقه، با درایت خود موفق شد بخش هایی از ماد کوچک را از تسلط مقدونیان حفظ کرده و دولتی مستقل با نام «آتروپاتن» را تأسیس کند. این دوره، سرآغاز هویتی مستقل برای بخش هایی از سرزمین بود که بعدها نام «آذربایجان» را به خود گرفت.

آلبانیای قفقاز و کشمکش های منطقه ای

در شمال آتروپاتن، پادشاهی آلبانیای قفقاز شکل گرفت که از قرن اول تا سوم میلادی تحت نفوذ امپراتوری روم قرار داشت. مردم این پادشاهی به مسیحیت گرویدند و کلیساهای متعددی در این منطقه ساخته شد که نشان از شکوفایی فرهنگی و مذهبی آن ها دارد. با این حال، تاریخ قفقاز همواره شاهد کشمکش های بی وقفه میان قدرت های بزرگ بوده است. ساسانیان، وارثان امپراتوری ایران باستان، در سال ۲۵۲-۲۵۳ میلادی بر آلبانیای قفقاز تسلط یافتند و نفوذ خود را بر این منطقه گسترش دادند. دوران ساسانی، با کشمکش های مداوم با امپراتوری روم و بعدها بیزانس بر سر کنترل این سرزمین همراه بود، که به خودی خود نشان دهنده اهمیت استراتژیک آن در طول اعصار است.

دوره اسلامی

با آغاز فتوحات اعراب مسلمان در قرن هفتم میلادی، سرنوشت جمهوری آذربایجان به کلی دگرگون شد. پس از شکست دادن امپراتوری های روم و ساسانی، سپاه اسلام به سوی قفقاز لشکر کشید. با وجود مقاومت هایی که از سوی مسیحیان محلی، به ویژه تحت رهبری جوانشیر، صورت گرفت، منطقه در سال ۶۶۷ میلادی به تصرف مسلمانان درآمد و اسلام به تدریج در این سرزمین ریشه دواند. این فتح، نه تنها آغازگر یک تحول مذهبی بزرگ بود، بلکه تغییرات عمیقی در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی منطقه ایجاد کرد.

ظهور شروان شاهان و ورود اقوام ترک تبار

با گذشت زمان و ضعف خلافت مرکزی، حکومت های محلی در نقاط مختلف جهان اسلام سر برآوردند. در منطقه کنونی آذربایجان نیز، سلسله شروان شاهان از اواخر قرن دوم هجری شمسی (اواخر قرن هشتم میلادی) قدرت را در دست گرفتند. این سلسله که در طول قرون متمادی به حیات خود ادامه داد، استقلال نسبی از خلافت مرکزی داشت و توانستند میراث فرهنگی و معماری غنی از خود به جای بگذارند. بقایای معماری آن ها امروز نیز در مناطق مختلف جمهوری آذربایجان قابل مشاهده است.

یکی از مهم ترین تحولات جمعیتی و زبانی در این دوران، ورود اقوام ترک تبار به منطقه بود. در اوایل قرن پنجم هجری شمسی (قرن یازدهم میلادی)، غزنویان به بخش هایی از این سرزمین مسلط شدند. آن ها اولین حکومت ترک تبار بودند که در منطقه حضور یافتند و نقش مهمی در تغییر ترکیب جمعیتی و زبانی ایفا کردند. به دنبال غزنویان، سلجوقیان که آن ها نیز ترک تبار بودند، به قفقاز وارد شده و حاکمیت خود را بر این مناطق گسترش دادند. این مهاجرت ها و تسلط های نظامی، باعث شد زبان ترکی به تدریج در منطقه رواج یابد و در کنار فارسی و زبان های بومی قفقازی، به یکی از زبان های اصلی تبدیل شود.

شکوفایی فرهنگی و هجوم مغول

دوران اسلامی در این سرزمین، به ویژه پس از ورود سلجوقیان و تثبیت نسبی اوضاع، شاهد شکوفایی بی نظیر فرهنگی و ادبی بود. این دوره، دوران طلایی حضور شاعران بزرگ فارسی گو نظیر نظامی گنجوی و خاقانی شروانی بود. نظامی، با منظومه های حماسی و عاشقانه اش که در ادبیات فارسی از جایگاهی یگانه برخوردارند، میراثی گران بها از خود به یادگار گذاشت. خاقانی نیز با قصاید پرشور و پرمعنایش، غنای زبان فارسی را در این منطقه به نمایش گذاشت. این شاعران و دیگر ادیبان، نشان دهنده پیوندهای عمیق فرهنگی و ادبی این سرزمین با تمدن ایران بودند.

اما دوران شکوفایی با هجوم های ویرانگر مغول و تاتارها (تیمور لنگ) در سده های سیزدهم و چهاردهم میلادی پایان یافت. این حملات، موجب فروپاشی بسیاری از سلسله های محلی، ویرانی شهرها و کشتار وسیع جمعیت شد و تاریخ جمهوری آذربایجان را وارد دوره ای از آشوب و بی ثباتی کرد.

دوران صفویه، افشاریه و قاجاریه (بخشی از ایران)

با پایان دوران آشوب های مغول و تاتار، فصلی جدید در تاریخ جمهوری آذربایجان آغاز شد؛ فصلی که با ظهور صفویان و تداوم حاکمیت ایران بر منطقه اران و شیروان گره خورد. در سده پانزدهم میلادی، خانات محلی تحت سلطه آق قویونلوها قرار داشتند، تا اینکه شاه اسماعیل صفوی به قدرت رسید.

تسلط صفویان و کشمکش با عثمانی

شاه اسماعیل صفوی، بنیان گذار سلسله صفویه و مذهب تشیع دوازده امامی در ایران، از همان ابتدای به قدرت رسیدن، بخش های وسیعی از ایران را متحد کرد و توجه ویژه ای به اران و شیروان نشان داد. این مناطق از اولین سرزمین هایی بودند که به قلمرو صفویان ملحق شدند و نفوذ مذهبی و فرهنگی ایران در آنجا افزایش یافت. با این حال، حاکمیت صفویان بر این منطقه با چالش های جدی روبرو بود. امپراتوری عثمانی، که رقیب دیرینه صفویان بود و خود را وارث خلافت اسلامی می دانست، همواره به دنبال گسترش نفوذ خود در قفقاز بود. جنگ های متعدد میان ایران و عثمانی، منطقه اران و شیروان را به صحنه نبردهای خونین تبدیل کرد و بارها دست به دست شد. این کشمکش ها، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی سنگینی برای مردم منطقه داشت.

دوران افشاریه و قاجاریه و جدایی از ایران

پس از سقوط صفویان و به قدرت رسیدن نادرشاه افشار، حاکمیت ایران بر منطقه اران و شیروان تداوم یافت. در این دوران، نادرشاه با فتوحات گسترده خود، به تحکیم مرزهای ایران پرداخت و بر اهمیت این منطقه تأکید کرد. پس از نادرشاه و دوران کوتاهی از آشوب، قاجاریان به قدرت رسیدند و تاریخ آذربایجان همچنان بخشی جدایی ناپذیر از تاریخ ایران باقی ماند. خانات محلی که در این دوره در اران و شیروان شکل گرفته بودند، اگرچه از خودمختاری نسبی برخوردار بودند، اما تحت سلطه حکومت مرکزی قاجار قرار داشتند.

اما سرنوشت این سرزمین در اوایل قرن نوزدهم به کلی دگرگون شد. با آغاز جنگ های ایران و روسیه که در پی جاه طلبی های امپراتوری روسیه برای گسترش نفوذ خود در قفقاز صورت گرفت، ایران متحمل شکست های سنگینی شد. نتیجه این جنگ ها، انعقاد دو قرارداد ننگین بود: قرارداد گلستان در سال ۱۸۱۳ و قرارداد ترکمانچای در سال ۱۸۲۸. بر اساس این معاهدات، بخش های شمالی رود ارس، شامل سرزمین های اران و شیروان، از ایران جدا شده و به امپراتوری روسیه ملحق شدند. این جدایی، نه تنها پیامدهای سیاسی و جغرافیایی عمیقی داشت، بلکه منجر به تقسیم مردمان منطقه شد و آغازگر فصلی جدید در روابط ایران و آذربایجان تاریخی بود.

دوران حاکمیت تزارها (قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰)

پس از امضای قرارداد گلستان و قرارداد ترکمانچای، منطقه قفقاز شمالی رود ارس، شامل بخش هایی که امروزه جمهوری آذربایجان نامیده می شود، به قلمرو امپراتوری روسیه پیوست. این دوره، نقطه عطفی در تاریخ جمهوری آذربایجان به شمار می رود، زیرا سرزمین هایی که قرن ها بخشی از ایران بودند، وارد مدار سیاسی و اقتصادی یک قدرت جدید شدند.

ادغام در امپراتوری روسیه و رونق نفت باکو

روس ها ساختار اداری جدیدی را در منطقه پیاده کردند و تلاش نمودند تا آن را به تدریج در نظام خود ادغام نمایند. با این حال، نفوذ فرهنگی و معنوی ایران و عثمانی همچنان در میان مردم محلی قوی بود. در ابتدا، سرمایه گذاری روسیه در این نواحی اندک بود، اما کشف و استخراج نفت در باکو، ورق را برگرداند. باکو به سرعت به یکی از مراکز مهم صنعت نفت جهان تبدیل شد و این رونق اقتصادی، تحولات عظیمی را در منطقه رقم زد.

رونق نفت، موجب افزایش شدید جمعیت باکو شد. مهاجران از سراسر امپراتوری روسیه، از جمله روس ها و ارامنه، به این شهر سرازیر شدند و ترکیب جمعیتی آن را دگرگون کردند. ارامنه، به ویژه، در دوایر رسمی و بخش صنعت نفت نقش پررنگی ایفا کردند. این مهاجرت ها و تغییرات اجتماعی، به نوبه خود تضادهایی را میان گروه های مختلف قومی و اجتماعی دامن زد که سرانجام در شورش های سال ۱۹۰۵ میلادی خود را نشان داد.

شکل گیری جنبش های اصلاح طلبانه و احزاب سیاسی

در اوایل قرن بیستم، همگام با رشد صنایع و آگاهی های سیاسی، تفکرات اصلاح طلبانه در تاریخ آذربایجان شکل گرفت. در سال ۱۹۰۳ میلادی، حزب چپ گرای «همت» با هدف دفاع از حقوق فرهنگی و زبانی مردم آذربایجانی و دیگر اقوام منطقه تأسیس شد. این حزب به دنبال آن بود که با استبداد تزاری و نابرابری های اجتماعی مبارزه کند.

در سال ۱۹۱۲، با انشعاب در حزب همت، حزب «مساوات» به رهبری محمدامین رسول زاده شکل گرفت. حزب مساوات، با رویکردی ملی گرایانه تر و با الهام از ایده های پان ترکیسم، به یکی از مهم ترین جریان های سیاسی در منطقه تبدیل شد. این حزب نقش کلیدی در تحولات آتی و تلاش برای استقلال ایفا کرد.

استقلال اول و جمهوری دموکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۲۰)

فروپاشی امپراتوری تزاری در پی انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷، فرصتی بی سابقه برای مردمان قفقاز فراهم آورد تا سرنوشت خود را به دست گیرند. در این بستر تاریخی، تاریخ جمهوری آذربایجان وارد مرحله ای جدید و پر تلاطم شد که منجر به اعلام استقلال گردید.

اعلام استقلال و چالش های اولیه

در ۲۸ مه ۱۹۱۸، در شهر تفلیس (که در آن زمان مرکز اداری قفقاز جنوبی بود)، جمهوری دموکراتیک آذربایجان اعلام استقلال کرد. این اقدام پس از فروپاشی جمهوری فدرال دموکراتیک قفقاز جنوبی صورت گرفت. محمدامین رسول زاده، از رهبران حزب مساوات، نقش برجسته ای در این رویداد ایفا کرد و نام «آذربایجان» برای این جمهوری تازه تأسیس انتخاب شد، انتخابی که همانطور که پیشتر اشاره شد، دارای بار سیاسی و تاریخی بحث برانگیزی بود.

جمهوری دموکراتیک آذربایجان، بلافاصله پس از تأسیس، با چالش های داخلی و خارجی متعددی روبرو شد. جنگ با ارمنستان بر سر مناطق مرزی و قره باغ، از مهم ترین درگیری های داخلی بود که پیامدهای انسانی و اجتماعی گسترده ای به دنبال داشت. علاوه بر این، مداخله قدرت های خارجی نظیر امپراتوری عثمانی و بریتانیا، که هر یک منافع خاص خود را در منطقه دنبال می کردند، اوضاع را پیچیده تر می ساخت.

در همین دوره، تلاش هایی برای برقراری ارتباط نزدیک تر و حتی اتحاد با ایران صورت گرفت، اما این کوشش ها در نهایت به نتیجه نرسید. این جمهوری نوپا، عمر کوتاهی داشت. در ۲۸ آوریل ۱۹۲۰ میلادی، تنها دو سال پس از اعلام استقلال، ارتش سرخ شوروی به باکو حمله کرد و دولت مساواتیان سقوط کرد. با این حمله، جمهوری دموکراتیک آذربایجان به اتحاد جماهیر شوروی ضمیمه شد و دوران جدیدی در تاریخ این سرزمین آغاز گردید.

دوره شوروی (جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی، ۱۹۲۰-۱۹۹۱)

با سقوط جمهوری دموکراتیک آذربایجان در سال ۱۹۲۰ و ورود ارتش سرخ، فصل جدید و طولانی در تاریخ جمهوری آذربایجان رقم خورد: دوران حاکمیت شوروی. این سرزمین برای مدت ۷۱ سال، با نام «جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی»، به یکی از جمهوری های تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی تبدیل شد.

تحولات صنعتی و اجتماعی

در دوره شوروی، آذربایجان شاهد تحولات گسترده ای در زمینه صنعتی، شهرنشینی و آموزشی بود. منابع نفتی باکو نقش حیاتی در اقتصاد شوروی ایفا می کرد و سرمایه گذاری های زیادی در بخش صنعت صورت گرفت. شهرنشینی به سرعت افزایش یافت و باکو به یکی از کلان شهرهای مهم اتحاد شوروی تبدیل شد. سیستم آموزشی توسعه یافت و میزان سوادآموزی به طور چشمگیری بالا رفت. این تحولات، اگرچه پیشرفت های مادی و اجتماعی را به همراه داشت، اما در عین حال موجب بروز تضادهایی میان مناطق صنعتی و شهری با مناطق سنتی و روستایی گردید.

در طول دهه ها، اگرچه مقامات اجرایی آذربایجانی در جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی حضور داشتند و آموزش به زبان آذربایجانی نیز امکان پذیر بود، اما کنترل مسکو بر همه شئون زندگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بسیار شدید بود. به ویژه در دوران استالین (۱۹۲۸-۱۹۵۳) و رهبری باقروف بر حزب کمونیست آذربایجان، این جمهوری به شدت تحت سیطره ایدئولوژی و سیاست های کرملین قرار داشت. هرگونه تمایل به ملی گرایی یا واگرایی به شدت سرکوب می شد.

احیای هویت ملی و آغاز مناقشه قره باغ

پس از مرگ استالین و با آغاز دوران خروشچف و سپس برژنف، میزان خودمختاری جمهوری ها تا حدودی افزایش یافت و فرصت های بیشتری برای رشد نخبگان سیاسی و فکری در آذربایجان فراهم شد. با این حال، در اواخر دوره شوروی، و همگام با جنبش های ملی گرایانه در سایر جمهوری ها، احیای هویت ملی در آذربایجان نیز آغاز شد. مردم خواستار آزادی های بیشتر و حفظ میراث فرهنگی خود بودند.

در این دوران، مناقشه قره باغ، که ریشه های تاریخی و قومی داشت، به یک بحران جدی تبدیل شد. در فوریه ۱۹۸۸، درگیری ها بر سر منطقه قره باغ کوهستانی، که اکثریت جمعیت ارمنی داشت اما بخشی از جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی بود، آغاز شد. این درگیری ها به سرعت به خشونت کشیده شد و حوادثی نظیر ژانویه سیاه در باکو در سال ۱۹۹۰، که در پی ورود ارتش شوروی برای سرکوب اعتراضات رخ داد و به کشته شدن تعداد زیادی از غیرنظامیان منجر شد، نشان از عمق بحران داشت. این حوادث، آتش ملی گرایی و تمایل به استقلال را در آذربایجان شعله ورتر کرد.

استقلال مجدد و جمهوری آذربایجان معاصر (۱۹۹۱-تاکنون)

فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی، نقطه عطفی بی سابقه در تاریخ جمهوری آذربایجان بود. با ضعف دولت مرکزی مسکو و وقوع کودتای نافرجام علیه میخائیل گورباچف در اوت ۱۹۹۱، فرصتی تاریخی برای جمهوری های شوروی فراهم آمد تا استقلال خود را اعلام کنند. جمهوری آذربایجان نیز در ۳۰ اوت ۱۹۹۱، استقلال رسمی خود را اعلام کرد و فصلی نو در تاریخ این سرزمین گشوده شد.

دوران رؤسای جمهور اولیه و جنگ اول قره باغ

پس از اعلام استقلال، ایاز مطلب اف، رهبر وقت حزب کمونیست آذربایجان، به عنوان نخستین رئیس جمهور انتخاب شد. اما دوران ریاست او دیری نپایید. گروه اپوزیسیون جبهه خلق آذربایجان، که با شعار ملی گرایی و مقابله با نفوذ روسیه به قدرت رسیده بود، در مه ۱۹۹۲ مطلب اف را برانداخت. ابوالفضل ایلچی بیگ، از رهبران جبهه خلق، در انتخاباتی که توسط این جبهه برگزار شد، به ریاست جمهوری رسید. او بر جدایی کامل از کشورهای مستقل مشترک المنافع (CIS) و حفظ تمامیت ارضی بر قره باغ تأکید داشت.

اما چالش اصلی این دوران، جنگ اول قره باغ بود که از فوریه ۱۹۸۸ آغاز شده و تا مارس ۱۹۹۴ ادامه یافت. این جنگ بین جمهوری آذربایجان و ارامنه ساکن قره باغ، با پشتیبانی ارمنستان، درگرفت. علل این جنگ ریشه های تاریخی و قومی داشت و با بالا گرفتن درگیری، هر دو طرف دست به پاکسازی قومی مناطق تحت تصرف خود از قومیت مقابل زدند. این جنگ پیامدهای انسانی فاجعه باری به دنبال داشت؛ بیش از ۳۵ هزار نفر کشته شدند و حدود ۸۰۰ هزار نفر از مردم در نواحی مورد مناقشه، آواره و بی خانمان گشتند. بسیاری از مناطق آذربایجان توسط نیروهای ارمنی اشغال شد و این موضوع تا سال ها پس از آتش بس، به یکی از مهم ترین زخم های ملی این کشور تبدیل گشت. تلاش های متعدد بین المللی برای برقراری صلح پایدار، بی نتیجه ماند و وضعیت «نه جنگ، نه صلح» بر منطقه حاکم شد.

دوران حیدر علی اف و الهام علی اف

پس از شکست های پیاپی در جنگ قره باغ و نارضایتی های داخلی، حیدر علی اف، رئیس وقت پارلمان و چهره ای قدرتمند از دوران شوروی، در سال ۱۹۹۳ قدرت را در دست گرفت. او که توانایی بالایی در تثبیت اوضاع سیاسی و اقتصادی داشت، تا زمان مرگش در سال ۲۰۰۳ رئیس جمهور جمهوری آذربایجان بود. دوره ریاست جمهوری او با تثبیت قدرت، بازسازی اقتصاد پس از جنگ و آغاز بهره برداری گسترده از منابع نفت و گاز همراه بود. او با امضای «قرارداد قرن» با شرکت های نفتی بین المللی، راه را برای ورود سرمایه های خارجی به کشور هموار کرد.

پس از حیدر علی اف، پسرش، الهام علی اف، به ریاست جمهوری رسید و تاکنون نیز بر سر قدرت است. دوره ریاست جمهوری الهام علی اف نیز با تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بسیاری همراه بوده است. اقتصاد کشور بر پایه درآمدهای نفتی رشد قابل توجهی داشته و زیرساخت ها بهبود یافته اند. با این حال، انتقاداتی نیز در مورد وضعیت حقوق بشر، آزادی مطبوعات و تمرکز قدرت در دستان خانواده علی اف وجود دارد.

جنگ دوم قره باغ (۲۰۲۰) و تحولات ژئوپلیتیکی

یکی از مهم ترین رویدادهای اخیر در تاریخ جمهوری آذربایجان، جنگ دوم قره باغ بود که در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ آغاز شد و برای ۴۴ روز ادامه یافت. این جنگ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، در نهایت با میانجیگری فدراسیون روسیه و امضای توافقنامه آتش بس در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ به پایان رسید. بر اساس این توافق، آذربایجان توانست بخش بزرگی از مناطق اشغال شده در جنگ اول قره باغ را بازپس گیرد، که این امر تغییرات ژئوپلیتیکی عمیقی در منطقه قفقاز جنوبی ایجاد کرد و موقعیت آذربایجان را تقویت نمود.

مسائل جاری در جمهوری آذربایجان شامل روابط با همسایگان، مدیریت منابع عظیم نفت و گاز، و تلاش برای حل پایدار مناقشه قره باغ و بازسازی مناطق آزاد شده است. تاریخ جمهوری آذربایجان، با همه فراز و نشیب هایش، نشان دهنده پایداری و ظرفیت این سرزمین برای انطباق با تغییرات و ساختن آینده ای جدید است.

ساختار سیاسی

جمهوری آذربایجان دارای یک حکومت متمرکز و نظام سیاسی جمهوری نیمه ریاستی است. این کشور بر پایه قانون اساسی، یک دولت لائیک و یکپارچه محسوب می شود که اصل تفکیک قوا (قوه مجریه، مقننه و قضائیه) را مبنای حکمرانی خود قرار داده است. با این حال، در طول دهه های اخیر، نظام سیاسی این کشور به دلیل نفوذ دیرپای خانواده سیاسی علی اف و حزب آذربایجان نوین، از سوی برخی تحلیلگران به اقتدارگرایی توصیف شده است.

رئیس دولت

رئیس جمهور به عنوان عالی ترین مقام اجرایی، هر پنج سال یک بار از طریق رأی گیری عمومی و مخفی انتخاب می شود. حیدر علی اف، که از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۳ ریاست جمهوری را بر عهده داشت، نقش محوری در تثبیت قدرت و پایه های نظام سیاسی کنونی ایفا کرد. پس از او، پسرش، الهام علی اف، از سال ۲۰۰۳ تاکنون رئیس جمهور این کشور بوده است. دوره ریاست جمهوری وی با تداوم سیاست های پدرش در توسعه اقتصادی و تقویت جایگاه بین المللی آذربایجان همراه بوده است.

قوه مقننه جمهوری آذربایجان

مجلس ملی جمهوری آذربایجان، قوه مقننه این کشور را تشکیل می دهد و شامل ۱۲۵ نماینده است که از طریق انتخابات دموکراتیک برگزیده می شوند. این مجلس وظیفه قانون گذاری و نظارت بر عملکرد دولت را بر عهده دارد. با وجود اینکه نظام سیاسی آذربایجان بر پایه تعدد احزاب استوار است و بیش از ۵۵ حزب سیاسی در این کشور مجوز فعالیت دارند، اما حزب آذربایجان نوین از سال ۱۹۹۳ همواره قدرت را در دست داشته و نفوذ قابل توجهی در مجلس و دیگر نهادهای دولتی دارد.

قوه قضاییه

سیستم قضایی جمهوری آذربایجان شامل دادگاه قانون اساسی، دیوان عالی کشور، دادگاه استیناف و دادگاه اقتصاد است. این ساختار قضایی وظیفه تضمین اجرای قوانین و برقراری عدالت را بر عهده دارد. با این حال، برخی سازمان های بین المللی و مدافعان حقوق بشر، انتقاداتی را در زمینه استقلال قوه قضاییه و رعایت حقوق بشر در این کشور مطرح کرده اند.

این ساختار سیاسی، با وجود ظاهری دموکراتیک، با چالش هایی در زمینه آزادی های مدنی و سیاسی، حقوق بشر و شفافیت روبرو است که در سال های اخیر مورد توجه نهادهای بین المللی قرار گرفته است.

اقتصاد

اقتصاد جمهوری آذربایجان در سال های اخیر، تحت تأثیر عمده منابع غنی نفت و گاز خود، دستخوش تحولات چشمگیری شده است. این کشور، که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی با چالش های اقتصادی متعددی روبرو بود، با بهره برداری از این منابع و جذب سرمایه گذاری های خارجی، مسیر رشد و توسعه را در پیش گرفته است.

نقش نفت و گاز در اقتصاد

آذربایجان در حال حاضر یکی از صادرکنندگان مهم نفت و گاز در منطقه قفقاز و دریای خزر محسوب می شود. ذخایر عظیم نفت و گاز، به ویژه در حوزه دریای خزر، موتور محرک اصلی اقتصاد این کشور به شمار می رود. درآمدهای حاصل از فروش نفت و گاز، به دولت این امکان را داده است تا در زیرساخت ها، صنعت و بخش های دیگر سرمایه گذاری کند. در سال ۲۰۰۷، حدود ۷۰ درصد از کل شاغلان در بخش اقتصادی در بخش خصوصی مشغول به کار بودند که نشان دهنده گرایش به اقتصاد بازار آزاد است.

نوسانات و ثبات اقتصادی

پس از استقلال، جمهوری آذربایجان با تورم فزاینده ناشی از پیامدهای جنگ قره باغ و سیاست های آزادسازی قیمت ها روبرو شد که منجر به کاهش شدید قدرت خرید مردم گردید. با این حال، از سال ۱۹۹۶ میلادی، افزایش درآمدهای نفتی بین المللی، رشد چشمگیر سرمایه گذاری خارجی، اعتبارات صندوق بین المللی پول و بانک جهانی، و مساعدت کشورهای اروپایی، به بهبود تدریجی وضعیت اقتصادی کمک کرد. میزان تورم که در سال ۱۹۹۵ به ۴۱۱ درصد رسیده بود، به سرعت کاهش یافت و در سال های بعدی به ارقام تک رقمی رسید.

در سال ۲۰۰۸، جمهوری آذربایجان بر اساس گزارش بانک جهانی، به عنوان برترین کشور در اجرای برنامه های اصلاحات اقتصادی در میان ده کشور مورد مطالعه قرار گرفت، که نشان از موفقیت نسبی در تثبیت اقتصاد کلان داشت. تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور در سال ۲۰۱۹ معادل ۴۵ میلیارد دلار بود که تولید ناخالص داخلی سرانه ۴۵۰۰ دلار را برای شهروندان به همراه داشت. واحد پول ملی این کشور «منات آذربایجان» است.

کشاورزی، دامپروری و گردشگری

با وجود اهمیت نفت و گاز، بخش کشاورزی و دامپروری نیز سهم مهمی در اقتصاد آذربایجان دارد. محصولات مهم کشاورزی شامل گندم، گوجه فرنگی، سیب زمینی، پیاز و فندق است. در بخش دامپروری نیز، گاو، گوسفند و بز از مهم ترین دام های این کشور هستند.

گردشگری نیز از بخش هایی است که در سال های اخیر مورد توجه ویژه قرار گرفته است. دولت آذربایجان تلاش های قابل توجهی برای جذب گردشگر انجام داده است. میراث فرهنگی و معماری ملی و اسلامی، تنوع طبیعی و جغرافیایی، و برگزاری رویدادهای بین المللی نظیر مسابقه آواز یوروویژن ۲۰۱۲ و بازی های اروپایی ۲۰۱۵، به جذب هزاران گردشگر خارجی کمک کرده و نقش مؤثری در رشد اقتصادی کشور داشته است.

بخش اقتصادی	وضعیت در سال های اخیر	توضیحات
نفت و گاز	موتور محرک اصلی اقتصاد	صادرات عمده، جذب سرمایه خارجی، رشد زیرساخت ها
کشاورزی	سهم مهم در اقتصاد و اشتغال	گندم، گوجه فرنگی، فندق و دامپروری
گردشگری	روند رو به رشد	جذب گردشگر خارجی، میراث فرهنگی، رویدادهای بین المللی

نیروهای مسلح

تاریخ نیروهای مسلح آذربایجان به زمان جمهوری دموکراتیک آذربایجان در سال ۱۹۱۸ بازمی گردد، زمانی که ارتش ملی تازه شکل گرفته بود. با اعلام استقلال مجدد جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ارتش مدرن این کشور بر پایه قانون تأسیس گردید. ارتش آذربایجان از سه شاخه اصلی تشکیل شده است: نیروی زمینی، نیروی هوایی و نیروی دریایی. علاوه بر این، نیروهای نظامی دارای زیرشاخه هایی نظیر گارد ساحلی، مرزبانان و نیروهای انتظامی داخلی هستند که در مواقع لزوم می توانند به دفاع از کشور کمک کنند. گارد ملی آذربایجان نیز یک نیروی شبه نظامی است که زیر نظر رئیس جمهور اداره می شود.

جمهوری آذربایجان در راستای حفظ امنیت منطقه و ارتقاء توان دفاعی خود، همکاری های نزدیکی با سازمان های بین المللی و کشورهای مختلف دارد. این کشور پیمان نیروهای مسلح متعارف در اروپا (CFA) را امضا کرده و همکاری فعالی با ناتو در پروژه های حفظ صلح دارد. آذربایجان همچنین نیروهای حافظ صلح خود را به مأموریت های بین المللی در عراق و افغانستان اعزام کرده است که نشان دهنده نقش آن در امنیت منطقه ای و جهانی است.

بودجه نظامی آذربایجان در سال های اخیر به طور قابل توجهی افزایش یافته است، که عمدتاً به دلیل درآمدهای نفتی و نیاز به تقویت توان دفاعی در پی مناقشات منطقه ای، به ویژه جنگ قره باغ، بوده است. این کشور دارای صنایع دفاعی برای تولید تسلیحات سبک، سیستم های کوچک توپخانه و برخی وسایل نقلیه نظامی است. علاوه بر این، ارتش آذربایجان در تمرینات مشترک نظامی با کشورهای دیگر، از جمله گارد ملی اوکلاهاما، مشارکت داشته که به ارتقاء آمادگی عملیاتی و تبادل تجربیات کمک می کند.

مسائل مورد مناقشه و حقوق بشر

پس از استقلال جمهوری آذربایجان، فعالیت های سیاسی به شدت افزایش یافت و سازمان های اپوزیسیون متعددی شکل گرفتند. جبهه خلق آذربایجان، یکی از بزرگترین این سازمان ها، حول محور ملی گرایی و دفاع در برابر حملات ارمنستان شکل گرفت. این سازمان در مراحل بعدی شامل فراکسیون هایی با اندیشه های پان ترکیستی نیز شد. در اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری، ابوالفضل ایلچی بیگ با اندیشه های قوم گرایانه به این مقام رسید. او و وزیر کشورش، اسکندر حمیداف، بارها خواستار تشکیل ترکیه بزرگ که شامل تمام نواحی شمالی ایران نیز می شد، شدند. اما پس از شکست های پیاپی در جنگ قره باغ و ناکامی های سیاسی، حیدر علی اف، رئیس وقت پارلمان، طی یک کودتای بدون خون ریزی قدرت را به دست گرفت و ایلچی بیگ به تبعید فرستاده شد.

در زمان ریاست جمهوری حیدر علی اف و پس از آن پسرش الهام علی اف، روابط با ایران به تدریج بهبود یافت. رؤسای جمهور دو کشور بارها به یکدیگر سفر کردند و موافقت نامه های تجاری، ورزشی، فرهنگی و مرزی متعددی امضا شد. جمهوری آذربایجان حتی کنسولگری خود را در تبریز افتتاح کرد. با این حال، در سال های اخیر، برخی جریانات ضدایرانی تحت حاکمیت الهام علی اف دوباره شدت گرفته اند که نشان از نوسانات در روابط منطقه ای دارد.

بحران قره باغ و پیامدهای انسانی

یکی از مهم ترین مسائل مورد مناقشه برای جمهوری آذربایجان، بحران قره باغ است. پس از فروپاشی شوروی، درگیری های قومی در منطقه قره باغ کوهستانی، که اکثریت ارمنی نشین داشت اما از نظر بین المللی بخشی از آذربایجان بود، با مداخله ارتش ارمنستان منجر به کنترل این ناحیه و شش ناحیه غیرارمنی نشین اطراف آن توسط نیروهای ارمنی شد. این منطقه به نام «جمهوری قره باغ» اعلام استقلال کرد، اما تا به امروز توسط هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده است و از هر لحاظ تحت نفوذ و حاکمیت ارمنستان قرار داشت. این جنگ ها موجب آوارگی حدود یک میلیون نفر از اهالی آذری، ارمنی و کرد منطقه شد که بسیاری از آن ها هنوز در پناهگاه های موقتی زندگی می کنند.

جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰، بخش مهمی از این مناطق را به کنترل آذربایجان بازگرداند و معادلات ژئوپلیتیکی منطقه را تغییر داد، اما زخم های اجتماعی و انسانی ناشی از این درگیری ها همچنان پابرجاست.

حقوق بشر و آزادی های مدنی

جمهوری آذربایجان در زمینه رعایت حقوق بشر، به ویژه آزادی مطبوعات، آزادی بیان و حقوق اقلیت ها، با انتقاداتی از سوی سازمان های بین المللی روبرو است. گزارش ها حاکی از افزایش فشار بر منتقدان دولت، دستگیری روزنامه نگاران، وکلا و فعالان حقوق بشر است. با وجود اینکه قانون اساسی آذربایجان تمام اقوام ساکن این کشور را از حق آموزش به زبان مادری و حفظ فرهنگ بومی برخوردار می داند، اما در عمل، این اصل به درستی اجرا نشده و تلاش هایی برای آسیمیله کردن اقلیت های قومی مشاهده می شود. شورای اروپا نیز در گزارش سال ۲۰۰۹ خود، تلاش دولت این کشور را برای حفظ تنوع فرهنگی و فرهنگ های قومی ناکافی دانسته است.

برخی معتقدند که منابع غنی نفت و گاز آذربایجان، عاملی برای عدم تمایل اعضای شورای اروپا به اعمال مجازات یا مذاکره جدی در مورد نقض حقوق بشر با این کشور است. این مسائل، بخشی از پیچیدگی های سیاسی و اجتماعی جمهوری آذربایجان معاصر را بازتاب می دهد.

جمعیت شناسی و فرهنگ

جمهوری آذربایجان، با جمعیتی بالغ بر ۱۰ میلیون نفر (آمار تقریبی)، از تنوع قومی و فرهنگی قابل توجهی برخوردار است. ترکیب جمعیتی این کشور، نتیجه قرن ها مهاجرت، ادغام و تعامل اقوام مختلف در منطقه قفقاز است. حدود ۵۱ درصد از جمعیت این کشور در شهرها و ۴۹ درصد در روستاها زندگی می کنند.

قومیت ها

اکثریت جمعیت جمهوری آذربایجان را «آذربایجانی ها» تشکیل می دهند که مردمی عمدتاً شیعه مذهب، ترک زبان و با فرهنگ ایرانی هستند. مطالعات ژنتیکی نشان می دهد که قوم آذربایجانی، ترکیبی از عنصر غالب ترک که در سده ۱۱ میلادی با مهاجرت اقوام ترک تبار (به ویژه سلجوقیان اغوز) وارد این سرزمین شدند، و ساکنان کهن این منطقه یعنی ایرانیان و دیگر مردمان بومی قفقاز هستند. این مطالعات حاکی از شباهت ژنتیکی بیشتر آن ها به همسایگان جغرافیایی قفقازی شان است تا خویشاوندان زبانی شان در دیگر نقاط جهان، که ایده «جابجایی زبانی» را تقویت می کند.

علاوه بر آذربایجانی ها، اقوام دیگری نیز در این کشور زندگی می کنند که از جمله مهم ترین آن ها می توان به لزگی ها، تالشی ها، روس ها، کردها و تات ها اشاره کرد. لزگی ها، که جزو اقوام بومی قفقازی هستند، عمدتاً در شمال آذربایجان و جنوب داغستان روسیه زندگی می کنند. تالشی ها نیز که عمدتاً در جنوب شرقی کشور سکونت دارند، از اقوام ایرانی تبار هستند و بسیاری از آداب و رسوم کهن خود را حفظ کرده اند. کردها و تات ها نیز از دیگر اقلیت های قومی هستند که در طول تاریخ آذربایجان در این سرزمین حضور داشته اند.

آمارهای رسمی این کشور در مورد اقلیت های قومی، در طول سالیان متمادی مورد چالش پژوهشگران قرار گرفته است. بسیاری از محققان معتقدند که آمار واقعی لزگی ها، تالش ها و کردها بسیار بیشتر از ارقام رسمی است و سیاست های آسیمیله کردن (همگون سازی) اقلیت های قومی توسط دولت، منجر به کاهش شمار آن ها در سرشماری ها شده است.

زبان ها و ادیان

زبان رسمی کشور، آذربایجانی است که جزئی از دسته ترکی جنوب باختری یا ترکی اوغوز محسوب می شود و به ترکی استانبولی و ترکمنی نزدیک است. علاوه بر آذربایجانی، زبان های روسی، لزگی، تالشی، تاتی، کردی و آواری نیز در مناطق مختلف کشور صحبت می شود. وجود این زبان ها نشان دهنده غنای فرهنگی و زبانی جمهوری آذربایجان است.

از نظر دین، اکثریت جمعیت جمهوری آذربایجان مسلمان هستند. حدود ۸۵ درصد از مسلمانان این کشور شیعه و ۱۵ درصد بقیه سنی هستند. جمهوری آذربایجان، در کنار ایران، عراق و بحرین، از جمله کشورهایی است که شیعیان در آن اکثریت جمعیت را تشکیل می دهند. با وجود اکثریت مسلمان، قانون اساسی این کشور سکولار است و هیچ دین رسمی برای آن تعریف نشده است. پس از استقلال از شوروی، تبلیغات اسلامی در این کشور رشد قابل توجهی داشته است، هرچند میزان پایبندی عملی به شعائر دینی در میان مردم متفاوت است.

فرهنگ و هنر

فرهنگ مردم جمهوری آذربایجان، به دلیل موقعیت جغرافیایی و میراث تاریخی غنی، تحت تأثیر فرهنگ های مختلف منطقه قفقاز و خاورمیانه، از جمله فرهنگ های ایرانی، ترکی، روسی و اسلامی قرار گرفته است. عناصری مانند برگزاری جشن نوروز و موسیقی مقام، نشانه هایی از نزدیکی و تأثیر ماندگار و تاریخی فرهنگ ایرانی بر این سرزمین هستند. شهر باکو در سال ۲۰۰۹ از سوی سازمان های یونسکو به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد.

در زمینه ادبیات، شاعران بزرگی چون خاقانی شروانی و نظامی گنجوی، که از خاک جمهوری آذربایجان برخاسته اند، تأثیرات اساسی در ادبیات فارسی داشته اند. سینما در این منطقه نیز ریشه های تاریخی دارد؛ سه سال پس از نمایش اولین فیلم در فرانسه، فیلم های کوتاهی درباره فوران نفت و یک رقص در باکو توسط یک مهندس فرانسوی گرفته شد. موسیقی آذربایجانی نیز بسیار غنی است و انواع موسیقی مقامی، عاشیقی و سنتی در آن رواج دارد. جمهوری آذربایجان همچنین میزبان رویدادهای بین المللی ورزشی و فرهنگی متعددی بوده است، از جمله مسابقه آواز یوروویژن ۲۰۱۲ و بازی های اروپایی ۲۰۱۵، که به شناساندن فرهنگ این کشور در سطح جهانی کمک کرده است.

نتیجه گیری

تاریخ جمهوری آذربایجان، همانند رودخانه ای پرخروش از دل قفقاز، مسیری طولانی و پرپیچ وخم را پیموده است. از سکونت گاه های کهن انسان در غار آزیخ و سنگ نگاره های قبوستان، تا ظهور تمدن های باستانی نظیر آلبانیای قفقاز و آتروپاتن، این سرزمین همواره گهواره فرهنگ ها و تمدن های گوناگون بوده است. ورود اسلام، تحولی عمیق را در پی داشت و شکوفایی فرهنگی و ادبی دوران اسلامی، به ویژه با حضور شاعران بزرگ فارسی گو نظیر نظامی گنجوی، نشان از پیوندهای عمیق با تمدن ایران دارد.

دوران صفویه، افشاریه و قاجاریه، این سرزمین را به یکی از مهم ترین بخش های ایران تبدیل کرد، تا اینکه قراردادهای گلستان و ترکمانچای در پی جنگ های ایران و روسیه، بخش های شمالی رود ارس را از ایران جدا و به امپراتوری تزارها ملحق ساخت. این جدایی، آغازگر فصل جدیدی در تاریخ آذربایجان بود که با رونق نفت در باکو و تحولات اجتماعی و سیاسی بزرگی همراه شد.

ظهور جمهوری دموکراتیک آذربایجان در سال ۱۹۱۸، برای مدت کوتاهی رویای استقلال را محقق ساخت، اما به زودی با حمله ارتش سرخ، این سرزمین به بخشی از اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد. دوران شوروی، با وجود پیشرفت های صنعتی و آموزشی، با کنترل شدید سیاسی و سرکوب ملی گرایی همراه بود. در اواخر این دوره، مناقشه قره باغ سر برآورد و پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱، جمهوری آذربایجان استقلال مجدد خود را اعلام کرد.

دوران معاصر، با چالش های بازسازی پس از جنگ اول قره باغ، تثبیت قدرت سیاسی توسط حیدر علی اف و الهام علی اف، و سپس جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ همراه بوده است که منجر به تغییرات مهم ژئوپلیتیکی در منطقه شد. هویت کنونی این کشور، آمیزه ای از تأثیرات ایرانی، ترکی، روسی و قفقازی است که در طول قرون شکل گرفته است.

تاریخ جمهوری آذربایجان، با همه فراز و نشیب ها، آوارگی ها، و مقاومت ها، داستانی از تلاش برای حفظ هویت و دستیابی به استقلال است. آینده این کشور، در پرتو تاریخ پرفراز و نشیب منطقه و تحولات پیچیده جهانی، همچنان در حال شکل گیری است و این سرزمین، با میراث غنی خود، نقش مهمی در معادلات منطقه ای ایفا خواهد کرد.