تاریخ ارمنستان

تاریخ ارمنستان، سرزمینی که در قلب فلات قفقاز جنوبی جای گرفته است، داستانی پر فراز و نشیب از استقامت و پایداری ملتی کهن است که توانسته در گذر هزاره ها، هویت منحصر به فرد خود را در برابر امپراتوری های بزرگ و تهاجمات بی شمار حفظ کند. این تاریخ، که ریشه های عمیقی در عصر باستان دارد، روایت گر تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی یک ملت باستانی است که اولین کشور پذیرنده مسیحیت در جهان به شمار می رود و میراثی غنی از تمدن و هنر را به یادگار گذاشته است.

خاستگاه و ریشه ها: شکل گیری یک ملت کهن

برای درک ژرفای تاریخ ارمنستان، باید به خاستگاه های آن بازگشت؛ جایی که نام این سرزمین و مردمانش در تار و پود افسانه ها و حقایق تاریخی گره خورده است. این فلات، نه تنها زادگاه یک تمدن، بلکه صحنه ادغام اقوام گوناگونی بوده که هویت ارمنی را شکل داده اند.

نام و وجه تسمیه

نام بومی ارمنستان، «هایک» است که در سده های میانه با افزودن پسوند فارسی «ستان» (به معنای سرزمین) به «هایاستان» تغییر یافت. این نام، به طور سنتی، از «هایک» گرفته شده است؛ شخصیتی اسطوره ای که بر اساس نوشته های مورخ ارمنی، موسی خورناتسی، جد بزرگ ارمنیان و بنیان گذار این ملت به شمار می رود. افسانه ها حکایت از آن دارند که هایک در سال ۲۴۹۲ پیش از میلاد، «بل» پادشاه ستمگر بابل را شکست داد و ملت ارمنی را در منطقه آرارات پایه گذاری کرد، روایتی که در حافظه جمعی ارمنیان، نماد مقاومت و استقلال است.

در مقابل، نام «آرمن» یا «ارمنیا» که سایر اقوام برای این سرزمین به کار برده اند، ریشه های تاریخی دیگری دارد. نخستین بار این نام در کتیبه بیستون داریوش اول هخامنشی، در سطر پانزدهم ستون اول متن پارسی، به صورت «آرمینا» آمده است. در متون عیلامی «هارمی نویا» و در متون اکدی «اوراشطو» ذکر شده که محققان آن را همان «اورارتو» می دانند. این تنوع نام گذاری نشان دهنده تعاملات گسترده ارمنستان با تمدن های همسایه از هزاران سال پیش است. گزنفون، هرودوت و استرابون نیز در نوشته های خود از «ارمنیا» و مردمانش با تلفظ های گوناگون یاد کرده اند، که همگی به غنای تاریخی این نام افزوده اند.

فلات ارمنستان: گاهواره تمدن و مهد اقوام اولیه

فلات ارمنستان، سرزمینی کوهستانی با قله های بلند و دره های عمیق، نه تنها یک منطقه جغرافیایی، بلکه گهواره ای برای تمدن های اولیه بشری بوده است. موقعیت استراتژیک آن، در تقاطع مسیرهای تجاری و نظامی شرق و غرب، این منطقه را به صحنه برخورد و ادغام فرهنگ ها تبدیل کرده است.

نظریات متعددی درباره پیدایش قوم ارمنی وجود دارد. یک دیدگاه رایج این است که ارمنیان از ادغام تدریجی اقوام مهاجر هندواروپایی (قوم آرمن) با اقوام بومی قدیمی تر ساکن در این فلات، مانند هوری ها، اورارتویی ها، لوویان ها و هایاسا، شکل گرفته اند. این فرایند ادغام، نه تنها به تشکیل یک ملت واحد انجامید، بلکه میراث فرهنگی غنی و متنوعی را نیز به ارمغان آورد که تا به امروز در هنر، زبان و آداب و رسوم ارمنیان بازتاب یافته است. جغرافیای فلات ارمنستان با کوهستان های سر به فلک کشیده و دشت های حاصلخیز، نقش مهمی در شکل گیری روحیه مقاومت و پایداری این ملت ایفا کرده است.

دوران باستان: از تمدن های اولیه تا پادشاهی های قدرتمند (حدود ۱۲۰۰ پ.م. تا ۳۰۱ م)

گام نهادن در دوران باستان تاریخ ارمنستان، سفری است به هزاران سال پیش؛ جایی که نخستین نشانه های تمدن و دولت مداری در این سرزمین پدیدار شد و پادشاهی های قدرتمندی شکل گرفتند که هر یک اثری عمیق بر هویت ارمنی گذاشتند.

پیشاتاریخ و تمدن های آغازین فلات ارمنستان

فلات ارمنستان از دیرباز، سکونتگاه انسان ها بوده است. کشف ابزار و آثار مربوط به دوران پارینه سنگی در مناطقی نظیر قله آرتنی و تپه های هاراو در حوالی آرزنی، نظریه خالی از سکنه بودن این فلات در دوران های اولیه را رد می کند. این شواهد باستان شناختی نشان می دهد که فعالیت های انسانی به طور مداوم در هر سه مرحله عصر حجر (پارینه سنگی، میان سنگی و نوسنگی) در این منطقه ادامه داشته است.

دوران مس سنگی (اواسط هزاره پنجم تا چهارم پیش از میلاد) با شکل گیری اولیه های کشاورزی و دامپروری همراه بود. ابداع ابزارهای سنگی صیقل داده شده، امکان ساخت وسایل نقلیه و توسعه بیشتر کشاورزی را فراهم آورد. در هزاره های دوم و سوم پیش از میلاد، عصر مفرغ در ارمنستان رونق یافت. در این دوره، کشاورزی با گاوآهن مکانیزه شد و از سیستم های آبیاری اولیه بهره برداری می شد. پیشرفت های چشمگیر در فلزکاری، زرگری، سفالگری و پارچه بافی، فلات ارمنستان را به یکی از مراکز تمدنی مهم زمان خود تبدیل کرد. بقایای تولیدات این دوران در مناطقی مانند شنگاویت و وانادزور به وفور یافت شده اند، که نشان دهنده زندگی پیشرفته و دژهای مستحکم در برابر جنگ های قبیله ای است.

پادشاهی اورارتو (پادشاهی وان): بنیان های اولیه دولت مداری (حدود ۸۶۰ – ۵۹۰ پ.م.)

در اواسط هزاره اول پیش از میلاد، پادشاهی اورارتو (موسوم به خالدی در متون باستانی، پادشاهی وان یا آرارات در تورات و بیاینیلی در اسناد آشوری) در بخش بزرگی از فلات ارمنستان شکل گرفت. این پادشاهی، با مردمی هنرمند، مبارز و سخت کوش، توانست در برابر تهاجمات سهمگین آشوری ها مقاومت کند و حتی در بسیاری از موارد موجب شکست آن ها شود. اورارتویی ها به دلیل مهارت بی نظیرشان در فلزکاری، ساخت مجسمه های طبیعی، و بویژه در ساخت شبکه های آبیاری و آب بندها، مورد تحسین همسایگان خود بودند. آثار باقی مانده از کانال های آبرسانی، از قدرت حیرت انگیز آن ها در مهندسی آب حکایت می کند. شهر اربونی و کارمیر بلور در نزدیکی ایروان کنونی، از جمله مراکز مهم اداری و نظامی اورارتویی ها بودند که آثار هنری و معماری منحصر به فردی از آن دوران به جای مانده است. این تمدن باستانی، بنیان های اولیه دولت مداری را در منطقه ارمنستان پی ریزی کرد و تأثیرات عمیقی بر فرهنگ، هنر و معماری ارمنی بر جای گذاشت.

ارمنستان در دوران امپراتوری های بزرگ (ماد، هخامنشی، سلوکی)

پس از سقوط اورارتو، ارمنستان وارد دوران سیطره امپراتوری های بزرگ شد. در زمان مادها، پادشاه ارمنستان، یرواند یکم ساکاواکیاتس، پس از مقاومت در برابر مادها، مجبور به قبول خراج و ارائه نیروی نظامی به ایشتوویگو شد. اما با ظهور کوروش بزرگ و فروپاشی ماد، ارمنستان به متحدی برای کوروش تبدیل شد. هرچند ارمنیان امید به استقلال داشتند، اما خیلی زود به ساتراپی قدرتمند هخامنشیان تبدیل شدند.

کتیبه بیستون داریوش اول، صحنه هایی از مقاومت سرسختانه ارمنیان در برابر سلطه هخامنشیان را به تصویر می کشد. داریوش از شورش های مکرر در ارمنستان و نبردهای طولانی (به مدت ۱۲ ماه) سخن می گوید که سپاهیان هخامنشی با تلفات سنگین، تنها با یاری اهورامزدا موفق به سرکوب آن ها شدند. این نبردهای سهمگین، گواهی بر روحیه جنگاوری و سازمان یافتگی ملت ارمنی در آن دوران است. ارمنستان در این دوره، به عنوان یک قدرت منطقه ای با فنون جنگی آزموده، نقش مهمی در سیاست خاور نزدیک ایفا می کرد.

با فروپاشی هخامنشیان و ظهور سلوکیان، ارمنستان همچنان برای حفظ خودمختاری خود می کوشید. حکمرانان ارمنی بزرگ و سوفن در برابر سلطه سلوکیان ایستادگی می کردند و حتی با سایر ممالک علیه آن ها متحد می شدند. این مقاومت ها در نهایت منجر به بازیابی استقلال ارمنستان شد، حتی اگر این استقلال موقتی بود.

دودمان آرتاشسی (۱۹۰ پ.م. – ۱ م.): اوج قدرت در دوران باستان

پس از شکست آنتیوخوس سوم سلوکی از روم در سال ۱۹۰ پیش از میلاد، زمینه برای احیای استقلال ارمنستان فراهم شد. آرتاشس یکم به پادشاهی ارمنستان رسید و شهر «آرتاشات» را در دامنه کوه آرارات بنا نهاد که به پایتخت آن روز ارمنستان تبدیل شد. اما دوران طلایی این دودمان، با ظهور تیگران بزرگ (تیگران دوم) آغاز شد.

تیگران بزرگ، برادرزاده آرتاوازد اول، پس از آزادی از اسارت اشکانیان، به پادشاهی رسید و در مدت کوتاهی، قلمرو ارمنستان را سه برابر کرد. او با قدرت نظامی بی نظیر خود، ارمنستان را به یکی از نیرومندترین حکومت های منطقه تبدیل کرد، به طوری که مرزهای آن از دریای خزر تا مدیترانه و از قفقاز تا بین النهرین گسترش یافت. نبردهای او با اشکانیان و رومیان، او را به شخصیتی افسانه ای در تاریخ ارمنستان تبدیل کرد. تیگراناکرت، پایتخت جدید او، نمادی از عظمت و شکوه این امپراتوری بود که فرهنگ های هلنیستی و ایرانی را در خود ادغام کرده بود. این عصر، اوج قدرت و ثروت ارمنستان باستان را رقم زد.

سلسله اشکانی ارمنستان (۱ م. – ۴۲۸ م.): پیوندهای فرهنگی و سیاسی

سلطنت تیرداد یکم، سرآغاز فرمانروایی سلسله آرساسیدها (یا آرشاکونی ها) در ارمنستان بود. این سلسله که از تبار اشکانیان ایران بودند، بیش از سه سده بر ارمنستان حکمرانی کردند. استقرار تیرداد بر تخت سلطنت، با مقاومت رومیان روبرو شد و جنگی چهار ساله (۵۸-۶۳ میلادی) بین ارمنستان و اشکانیان در برابر روم درگرفت که به پیروزی ارمنیان انجامید و تیرداد به عنوان پادشاه ارمنستان به رسمیت شناخته شد. این دوره، شاهد پیوندهای عمیق فرهنگی و سیاسی بین ارمنستان و شاهنشاهی اشکانی ایران بود. ساختار فئودالی و نقش ناخارارها (نجبای بزرگ) در این دوران برجسته بود. مامیکونیان ها، به عنوان اسپاراپت (فرمانده کل سپاه)، نقش حیاتی در حفظ امنیت و دفاع از مرزهای ارمنستان داشتند و نماد دلاوری و فداکاری بودند.

در اواخر این دوره، ارمنستان میان ایران ساسانی و امپراتوری روم شرقی تقسیم شد. این تقسیم بندی، چالش های جدیدی را برای حفظ هویت ملی ارمنیان به وجود آورد، اما روح مقاومت این ملت را شعله ورتر ساخت.

نقطه عطف تاریخی: مسیحیت و الفبا (قرن ۴ و ۵ میلادی)

دو رویداد در قرون چهارم و پنجم میلادی، مسیر تاریخ ارمنستان را برای همیشه تغییر داد و این ملت را به شکلی بی بازگشت از همسایگانش متمایز ساخت: پذیرش مسیحیت و ابداع الفبای ارمنی.

پذیرش مسیحیت به عنوان دین رسمی (۳۰۱ میلادی)

در سال ۳۰۱ میلادی، ارمنستان به رهبری تیرداد سوم پادشاه و گریگور روشنگر، به عنوان نخستین کشور در جهان، مسیحیت را به عنوان دین رسمی خود پذیرفت. این رویداد، که ۱۲ سال پیش از اعلام مسیحیت به عنوان دین رسمی در امپراتوری روم (۳۱۳ میلادی توسط کنستانتین بزرگ) رخ داد، نقطه ای عطف در تاریخ ارمنستان و بشریت به شمار می رود. گریگور روشنگر، پس از سال ها زندان و شکنجه به دلیل اعتقاداتش، پادشاه تیرداد را که به بیماری سختی دچار شده بود، معالجه کرد و او را به مسیحیت گرواند. با این تصمیم شجاعانه، ارمنستان نه تنها مسیر معنوی خود را دگرگون ساخت، بلکه هویت ملی اش را نیز بر پایه های مذهب جدید استوار کرد. کلیسای تازه تأسیس ارمنستان، آداب و کتب دینی مسیحیت را از سوریه دریافت کرد و گریگور حوزه های اسقف نشین متعددی را در ارمنستان و کشورهای همسایه دایر نمود. از آن پس، شعار ملت ارمنی خدا، خانواده، میهن شد، که نشان دهنده پیوند ناگسستنی مذهب با زندگی و هویت این مردم است.

ابداع الفبای ارمنی (۴۰۵ میلادی)

در اوایل قرن پنجم میلادی (۴۰۵ میلادی)، یکی دیگر از شاهکارهای تاریخ ارمنستان رقم خورد: مسروپ ماشتوتس، روحانی و دانشمند ارمنی، الفبای ارمنی را ابداع کرد. این ابداع، نه تنها یک دستاورد زبانی، بلکه یک انقلاب فرهنگی بود. پیش از این، ارمنیان از خطوط یونانی یا سریانی استفاده می کردند که مانعی بزرگ بر سر راه توسعه ادبیات مکتوب و حفظ هویت فرهنگی شان بود.

با ابداع الفبا، انجیل و دیگر کتب مقدس به زبان ارمنی (گرابار) ترجمه شدند و ادبیات مکتوب ارمنی آغاز شد. این گام سترگ، به ملت ارمنی امکان داد تا میراث فرهنگی خود را به شکلی مستقل حفظ و توسعه دهند و حتی در شرایطی که دولت ملی وجود نداشت، الفبا و زبان، به عامل اصلی وحدت و یکپارچگی ارمنیان تبدیل شدند. این دو رویداد، مسیحیت و الفبا، به مانند دو ستون اصلی، هویت ملی ارمنیان را شکل دادند و آن ها را برای قرن ها مقاومت در برابر فشارها و تهاجمات خارجی آماده ساختند.

سده های میانه: مقاومت، تقسیم و احیای استقلال (قرن ۵ تا ۱۵ میلادی)

سده های میانه برای ارمنستان، دورانی پر از چالش های بزرگ بود؛ از نبردهای خونین برای حفظ مذهب و هویت گرفته تا تقسیم سرزمین و تلاش های بی وقفه برای احیای استقلال.

ارمنستان ساسانی و نبرد برای حفظ هویت

با آغاز قرن پنجم میلادی، ارمنستان شرقی تحت نفوذ ساسانیان و بخش غربی تحت سلطه بیزانس قرار گرفت. یزدگرد دوم ساسانی، با هدف تضعیف خاندان های بزرگ ارمنی و تغییر مذهب مسیحی آن ها به زرتشتی، سیاست های سختگیرانه ای را در پیش گرفت. این اقدامات، منجر به نارضایتی گسترده شد و سرانجام به یکی از مهم ترین نبردهای تاریخ ارمنستان انجامید: جنگ آوارایر (۴۵۱ میلادی).

در این نبرد حماسی، وارطان مامیکونیان، سردار نامی ارمنی، رهبری سپاهی از داوطلبان ارمنی را بر عهده گرفت تا در برابر ارتش ساسانیان مقاومت کند. هرچند ارمنیان در این نبرد شکست خوردند و وارطان مامیکونیان نیز به شهادت رسید، اما مقاومت شجاعانه آن ها، ساسانیان را وادار به عقب نشینی از سیاست تغییر مذهب کرد و آزادی مذهبی ارمنیان به رسمیت شناخته شد. این نبرد، به نمادی از پایداری و فداکاری در راه حفظ هویت ملی و مذهبی ارمنیان تبدیل شد و روحیه مقاومت را در دل آن ها شعله ورتر ساخت.

حمله اعراب و دوران خلافت (قرن ۷ تا ۹ میلادی)

از قرن هفتم، فلات ارمنستان با موج جدیدی از تهاجمات روبرو شد: حملات اعراب مسلمان. ارمنیان در ابتدا مقاومت سرسختانه ای از خود نشان دادند و حملات بزرگ اعراب در سال های ۶۴۰ و ۶۴۲ میلادی را با شکست های خونین برای آنان همراه ساختند. تئودوروس رشتونی، سردار ارمنی، در این دوران فرماندهی نیروهای ارمنستان را بر عهده داشت. سرانجام، پیمان هایی با اعراب منعقد شد که خودمختاری محدودی را برای امیرنشین های ارمنی به ارمغان آورد و ارمنستان موظف شد بخشی از سواره نظام معروف خود را در اختیار خلافت قرار دهد.

با این حال، سیطره اعراب با تحمیل خراج های سنگین و مالیات های سرانه بر مسیحیان همراه بود. این فشارها، منجر به بروز جنبش های آزادی بخش دهقانی مانند پاولیکیان ها (قرون ۷-۹ میلادی) و تندراکیان ها (قرون ۱۰-۱۱ میلادی) شد که علیه نابرابری های اجتماعی و ستم های حاکمان عرب و فئودال های محلی به پا خاستند. این جنبش ها، هرچند سرکوب شدند، اما روحیه مبارزه برای رهایی را در میان مردم زنده نگاه داشتند.

احیای استقلال: دودمان باگراتونی (قرن ۹ تا ۱۱ میلادی)

پس از قرن ها سلطه خارجی، ارمنستان بار دیگر طعم استقلال را چشید. در حدود سال ۸۵۰ میلادی، سمبات اول باگراتونی علیه اعراب قیام کرد و به پیروزی های مهمی دست یافت. در سال ۸۸۵ میلادی، خلفای بغداد و امپراتور بیزانس، هر دو، تاج پادشاهی را برای آشوت اول باگراتونی فرستادند و او بنیان گذار سلسله باگراتونی و احیاکننده کشور مستقل ارمنستان شد. پایتخت این پادشاهی، شهر آنی بود که به شهر هزار و یک کلیسا شهرت یافت و به اوج شکوفایی فرهنگی و اقتصادی رسید. آنی، با معماری باشکوه، کاخ ها و کلیساهای زیبا، نماد شخصیت ارمنی و قلب این ملت در دوران استقلال بود. این دوره، شاهد رونق اقتصادی، علمی و هنری بی سابقه در ارمنستان بود و ارتش قدرتمند باگراتونیان، امنیت کشور را تأمین می کرد.

آنی در دوران پادشاهی باگراتونی شهری بود بزرگ و زیبا و مزین به بناهای باشکوه کلیساها و و کاخ ها و دژهای زیبای ساخته از سنگ های آتشفشانی رنگارنگ… تعداد نمازخانه ها بی حساب و بقدری زیاد بود که ساکنان شهر طبق عادت به هزار و یک کلیسای آنی قسم می خوردند.

حملات سلجوقیان و بیزانس: آغاز مهاجرت های بزرگ

اوج گیری باگراتونیان با تهدیدات جدیدی از سوی شرق و غرب روبرو شد. حملات سلجوقیان از یک سو و تلاش های بیزانس برای تصاحب ارمنستان از سوی دیگر، این پادشاهی را در تنگنا قرار داد. اختلاف داخلی بین جانشینان گاگیک یکم، پادشاه ارمنستان، کشور را به دو بخش تقسیم کرد و ضعف پادشاهی را تشدید نمود.

نبرد ملازگرد در سال ۱۰۷۱ میلادی، که منجر به شکست سنگین امپراتوری بیزانس از سلجوقیان شد، سرنوشت ارمنستان را دگرگون کرد. پس از این نبرد، سراسر سرزمین ارمنستان تحت سلطه سلجوقیان قرار گرفت و موج جدیدی از مهاجرت های بزرگ ارمنیان به سمت غرب، به ویژه به منطقه کیلیکیه آغاز شد.

پادشاهی ارمنی کیلیکیه (ارمنستان کوچک) (۱۰۸۰ – ۱۳۷۵ م.): سنگری در مدیترانه

مهاجرت گسترده ارمنیان به کیلیکیه، منطقه ای در کنار دریای مدیترانه (در جنوب غربی ارمنستان کوچک)، منجر به شکل گیری یک دولت مستقل ارمنی جدید شد: پادشاهی ارمنی کیلیکیه. شاهزاده روبن در اواخر سال ۱۰۸۰ میلادی، با قیام علیه بیزانس، این حکومت را پایه گذاری کرد.

این پادشاهی، به دلیل موقعیت استراتژیک و نقش فعالش در جنگ های صلیبی، به سنگری در برابر قدرت های منطقه و پلی میان شرق و غرب تبدیل شد. کیلیکیه، مرکز مهمی برای تجارت ترانزیتی بود و بازرگانان ارمنی نقش کلیدی در مبادلات ابریشم، ادویه و سنگ های قیمتی بین آسیا و اروپا ایفا می کردند. این دوره، شاهد رونق بی سابقه در صنعت نساجی، فلزکاری و کشاورزی در کیلیکیه بود. پادشاهی کیلیکیه تا سال ۱۳۷۵ میلادی دوام آورد و پس از حملات سلاطین مصر، به دلیل ضعف داخلی و فشارهای خارجی، سقوط کرد.

حمله مغول و تیمور لنگ (قرن ۱۳ و ۱۴ میلادی)

در قرن سیزدهم و چهاردهم، ارمنستان بار دیگر با ویرانی های گسترده ای روبرو شد. حمله مغولان در سال ۱۲۳۶ میلادی، قفقاز جنوبی و ارمنستان را درنوردید. شهرها ویران شدند، جمعیت کاهش یافت و اقتصاد کشور دچار رکود شد. ایشخان ها (شاهزادگان) محلی، مجبور به اطاعت از مغولان شدند، هرچند مقاومت های پراکنده ای نظیر قیام های ارمنی و گرجی به رهبری داویت پادشاه گرجستان صورت گرفت. حملات تیمور لنگ در اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پانزدهم، وضعیت ارمنستان را وخیم تر ساخت و بسیاری از مناطق کشور به ویرانی کشیده شدند. اشغال سباستیا و کشتار سه هزار نفر به دست تیمور، یادآور عمق فاجعه ای است که ارمنیان در این دوران تجربه کردند.

سیطره قراقویونلو و آق قویونلو (قرن ۱۵ میلادی)

پس از مغولان و تیمور، اقوام کوچ نشین قراقویونلو (از سال ۱۴۱۱ تا ۱۴۶۷ میلادی) و آق قویونلو (از سال ۱۴۶۷ تا ۱۵۰۲ میلادی) بر ارمنستان مسلط شدند. این قبایل، با جنگ های مداوم بر سر تصاحب سرزمین ها، کشور را ویران کرده و ساکنان را غارت می کردند. این دوران، یکی از تاریک ترین فصول تاریخ ارمنستان بود که با رکود اقتصادی، فرهنگی و مهاجرت های بیشتر همراه شد و ملت ارمنی را در آستانه دوران جدیدی از تاریخ خود قرار داد.

دوران مدرن اولیه: سیطره امپراتوری ها و آغاز بیداری ملی (قرن ۱۶ تا ۱۹ میلادی)

با فرارسیدن قرن شانزدهم، ارمنستان وارد فصلی جدید از تاریخ خود شد؛ دورانی که در آن، سرزمین ارمنی به صحنه نبردهای امپراتوری های بزرگ تبدیل گشت و سپس، بذر بیداری ملی در میان مردمانش جوانه زد.

ارمنستان صفویه-افشاریه-قاجاریه: تقسیم میان ایران و عثمانی

از اوایل قرن شانزدهم، ارمنستان به میدان رقابت دو قدرت بزرگ منطقه ای، امپراتوری عثمانی و دولت صفوی ایران، تبدیل شد. جنگ های پی در پی میان این دو قدرت بر سر کنترل قفقاز و ارمنستان، ویرانی های گسترده ای را به بار آورد. پیمان آماسیه در سال ۱۵۵۵ میلادی، ارمنستان را به دو بخش تقسیم کرد: غرب آن تحت سلطه عثمانی و شرق آن تحت حکومت صفویان قرار گرفت. اما این صلح دیری نپایید و جنگ ها از سر گرفته شد.

یکی از تلخ ترین وقایع این دوره، «کوچ بزرگ ارمنیان» در سال های ۱۶۰۳-۱۶۰۴ میلادی به دستور شاه عباس اول صفوی بود. شاه عباس، برای مقابله با پیشروی عثمانی ها و ایجاد یک منطقه سوخته در مسیر آن ها، دستور داد تا شهرهای ارمنی نشین تخلیه و ویران شوند. صدها هزار ارمنی از خانه ها و روستاهای خود در دشت آرارات و دیگر مناطق، به اجبار به سمت مرکز ایران کوچانده شدند. بسیاری از آن ها در طول این سفر پر مشقت، جان خود را از دست دادند. اما این کوچ اجباری، پیامدهای مهمی نیز داشت؛ تجار و صنعتگران ارمنی جلفا در اصفهان ساکن شدند و «جلفای نو» را در سال ۱۶۰۵ میلادی پایه گذاری کردند، که به مرکزی مهم برای تجارت و فرهنگ ارمنی در ایران تبدیل شد. این مهاجران، نقش بسزایی در رونق اقتصادی ایران ایفا کردند و تا به امروز، هویت و فرهنگ خود را در کنار ملت ایران حفظ کرده اند.

در دوران افشاریه و قاجاریه نیز، ارمنستان همچنان صحنه درگیری های ایران و عثمانی بود و با وجود نظام خان نشینی در شرق، مردم تحت فشار زیادی قرار داشتند.

ارمنستان روسیه: آغاز نفوذ قدرت شمال

در اوایل قرن نوزدهم، با تضعیف ایران قاجار، قدرت جدیدی از شمال وارد صحنه شد: امپراتوری روسیه تزاری. جنگ های ایران و روس (۱۸۰۴-۱۸۱۳ و ۱۸۲۶-۱۸۲۸)، منجر به تغییرات بزرگی در نقشه قفقاز شد.

با امضای عهدنامه گلستان (۱۸۱۳) و عهدنامه ترکمانچای (۱۸۲۸)، بخش شرقی ارمنستان (شامل ایروان، قره باغ، شیراک و لوری) به روسیه واگذار شد و برای همیشه از ایران جدا گشت. این رویداد، ارمنیان را تحت سلطه سه امپراتوری بزرگ (روسیه، عثمانی و ایران) قرار داد. روسیه تزاری، به سرعت سیاست روسی سازی را در پیش گرفت، مدارس ارمنی را بست و در امور کلیسای حواری ارمنی دخالت کرد. این اقدامات، نارضایتی هایی را در میان ارمنیان برانگیخت که خواهان حفظ هویت فرهنگی و مذهبی خود بودند. با این حال، ورود روسیه، فرصت هایی را نیز برای پیشرفت اقتصادی و ارتباط با تمدن غرب به ارمغان آورد.

بیداری ملی ارمنی: ظهور احزاب و جنبش ها (اواسط قرن ۱۹)

در اواسط قرن نوزدهم، همزمان با ظهور ناسیونالیسم در اروپا و امپراتوری عثمانی، بذر بیداری ملی در میان ارمنیان نیز جوانه زد. روشنفکران، نویسندگان، فیلسوفان و کشیش ها، با الهام از گذشته درخشان خود و با هدف احیای فرهنگ و هویت ملی، نقش مهمی در این جنبش ایفا کردند.

مراکز روشنفکری در اچمیادزین، تفلیس، قسطنطنیه و حتی شهرهای اروپایی نظیر ونیز و پاریس شکل گرفتند. روزنامه ها و نشریات، به ابزاری برای انتشار افکار ملی گرایانه تبدیل شدند. «گریگور آرتسرونی» در روزنامه مشاک در سال ۱۸۷۲ نوشت: دیروز ما چیزی جز یک اجتماع کلیسایی نبودیم، ولی فردا یک ملت خواهیم بود. این جمله، چکیده ای از روح بیداری ملی بود. تلاش ها برای اصلاحات و خودمختاری در ارمنستان عثمانی آغاز شد و احزاب سیاسی ارمنی شکل گرفتند که هدفشان ایجاد یک ارمنستان متحد و مستقل بود. این جنبش ها، که اغلب با درگیری های مسلحانه با نیروهای عثمانی همراه بودند، زمینه را برای حوادث سرنوشت ساز قرن بیستم فراهم آوردند.

قرن بیستم و چالش های بزرگ: نسل کشی، جنگ و استقلال (۱۹۰۰ تا ۱۹۹۱)

قرن بیستم برای ارمنستان، قرنی از مصائب بی سابقه، از دست دادن جان های بی شمار، و در نهایت، رسیدن به استقلال پس از قرن ها مبارزه بود.

نسل کشی ارمنی ها (۱۹۱۵-۱۹۲۳): فاجعه انسانی و پیامدهای آن

جنگ جهانی اول، فرصتی را برای دولت ترکان جوان در امپراتوری عثمانی فراهم آورد تا «مسئله ارمنی» را به زعم خود حل کند. در سال ۱۹۱۵ میلادی، برنامه از پیش طراحی شده برای نابودی جمعیت ارمنی آغاز شد. این فاجعه که به نسل کشی ارمنی ها معروف است، شامل کشتارهای دسته جمعی، تبعیدهای اجباری و «راه پیمایی های مرگ» در بیابان ها بود. میلیون ها ارمنی از خانه های خود رانده شدند، و تخمین زده می شود که بین ۱ تا ۱.۵ میلیون نفر جان خود را از دست دادند.

تصاویری از آن کوچ های اجباری، زخمی عمیق بر پیکر تاریخ ارمنیان برجای گذاشته است. این نسل کشی، منجر به شکل گیری دیاسپورای ارمنی در سراسر جهان شد و تا به امروز، مسئله به رسمیت شناختن بین المللی این فاجعه، یکی از مهم ترین دغدغه های ملت ارمنی است. این رویداد، که به عنوان یکی از اولین نسل کشی های قرن بیستم شناخته می شود، هویت ارمنی را با خاطره ای تلخ از مقاومت در برابر نابودی گره زد.

اولین جمهوری ارمنستان (۱۹۱۸-۱۹۲۰): تولد یک ملت مستقل

در کوران جنگ جهانی اول و پس از فروپاشی امپراتوری های روسیه و عثمانی، ارمنیان توانستند پس از نبردهای سرنوشت ساز سارداراباد و قره کلیسا در ماه مه ۱۹۱۸، به پیروزی دست یابند و اولین جمهوری ارمنستان را در ۲۸ مه ۱۹۱۸ اعلام کنند. این جمهوری نوپا، با مساحتی حدود یازده هزار کیلومتر مربع و جمعیتی بیش از یک میلیون نفر (شامل صدها هزار پناهنده)، با مشکلات عظیمی نظیر قحطی، بیماری های واگیر و چالش های مرزی با ترکیه و آذربایجان روبرو بود.

با وجود عمر کوتاه دو ساله، این جمهوری موفق شد نهادهای دولتی را پایه گذاری کند، ارتش را سازماندهی مجدد نماید، دانشگاهی را افتتاح کند و پایه های توسعه اقتصادی را بریزد. این دوره کوتاه، نقطه عطفی بود که پس از قرن ها، استقلال را به ملت ارمنی بازگرداند و امید به آینده ای روشن تر را زنده کرد.

ارمنستان شوروی (۱۹۲۲-۱۹۹۱): دوران کمونیسم

در سپتامبر ۱۹۲۰، اولین جمهوری ارمنستان، همزمان مورد حمله ارتش ترکیه و ارتش سرخ شوروی قرار گرفت و سرانجام مجبور به تحویل قدرت به بلشویک ها شد. در سال ۱۹۲۲، جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی، به عنوان یکی از جمهوری های اصلی، به اتحاد جماهیر شوروی پیوست. در این دوران، بخش هایی از خاک ارمنستان، نظیر شهر تاریخی قارص و منطقه سورمالو به ترکیه و نخجوان و قره باغ به جمهوری تازه تاسیس آذربایجان واگذار شد که همواره سبب نارضایتی عمیق ارمنیان بود.

طی ۷۰ سال دوران شوروی، ارمنستان پیشرفت های چشمگیری در زمینه های اقتصادی، علمی و فرهنگی، به ویژه در صنعت و آموزش، تجربه کرد. اما این پیشرفت ها، تحت سایه حکومت مستبد شوروی و سیاست های مرکزی گرایانه آن بود. ارمنیان شوروی، نقش مهمی در جنگ جهانی دوم ایفا کردند و بین سیصد تا پانصد هزار نفر از نظامیان و متخصصین خود را به جبهه ها فرستادند که نیمی از آن ها هرگز بازنگشتند. مارشال هوانس باغرامیان و مارشال هامازاسپ باباجانیان، از جمله فرماندهان نظامی برجسته ارمنی در ارتش سرخ بودند. لشکر ۸۹ تامانیان که تماماً از سربازان ارمنی تشکیل شده بود، نقش بسزایی در عملیات های نظامی شوروی، از جمله نبرد برلین، ایفا کرد. با وجود پیشرفت ها، سرکوب آزادی های ملی و مذهبی، و همچنین تبعیدها (مانند آنچه در سال ۱۹۴۹ برای ارمنیان دیاسپورا رخ داد)، همواره از چالش های این دوره بود. در اواخر دهه ۱۹۸۰، با آغاز سیاست های پرسترویکا و گلاسنوست گورباچف، جنبش الحاق قره باغ به ارمنستان آغاز شد که سرانجام به فروپاشی شوروی و استقلال مجدد ارمنستان انجامید.

جمهوری ارمنستان نوین: استقلال مجدد و چالش های کنونی (۱۹۹۱ تا کنون)

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ارمنستان وارد فصلی نوین و مستقل در تاریخ خود شد، دورانی که با امیدها و چالش های بزرگی همراه بود.

استقلال مجدد (۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱)

در تاریخ ۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱، با برگزاری یک همه پرسی عمومی، ملت ارمنی به استقلال کشور خود رأی داد و جمهوری ارمنستان نوین متولد شد. این لحظه تاریخی، پس از قرن ها سلطه خارجی، طعم شیرین رهایی و خودگردانی را به ارمغان آورد. لوون تر-پتروسیان به عنوان نخستین رئیس جمهور انتخاب شد و نهادهای سیاسی و اقتصادی جدید کشور پایه ریزی شدند. این دوران، سرشار از امید به آینده ای روشن و مستقل بود، اما چالش های پیش رو نیز کم نبودند.

جنگ قره باغ (۱۹۸۸-۱۹۹۴): مناقشه ای پایدار

پیش از استقلال رسمی، ارمنستان درگیر یک مناقشه طولانی و خونین بر سر منطقه اکثراً ارمنی نشین قره باغ (آرتساخ) با جمهوری آذربایجان شد. ریشه های این درگیری به اواخر دوران شوروی بازمی گردد و در نهایت منجر به جنگ تمام عیاری شد که از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۴ ادامه یافت.

این جنگ، با تلفات انسانی و آوارگی گسترده ای همراه بود. بیش از ۳۵ هزار نفر کشته و صدها هزار نفر آواره شدند. با وجود اعلام آتش بس در سال ۱۹۹۴، وضعیت «نه جنگ و نه صلح» بر منطقه حاکم شد. این مناقشه، ابعاد منطقه ای و بین المللی پیدا کرد و بازیگرانی نظیر ایران، روسیه، ترکیه، آمریکا و فرانسه در تلاش برای حل آن وارد عمل شدند. تحولات اخیر (به ویژه جنگ ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳)، وضعیت قره باغ را بار دیگر دستخوش تغییرات بنیادین کرده و به پیچیدگی های این مناقشه افزوده است. این جنگ، نه تنها بر ژئوپلیتیک منطقه تأثیر گذاشت، بلکه اثری عمیق بر روان و سیاست جامعه ارمنستان بر جای گذاشت.

تحولات سیاسی داخلی و خارجی

پس از استقلال، ارمنستان مسیری پرفراز و نشیب را در تحولات سیاسی داخلی خود طی کرد. از نظام ریاست جمهوری به پارلمانی تغییر سیستم داد و شاهد رقابت های انتخاباتی و گاه تنش های داخلی بود. انقلاب مخملی سال ۲۰۱۸، یکی از مهم ترین رویدادهای داخلی بود که منجر به روی کار آمدن نیکول پاشینیان، رهبر اعتراضات مردمی، به عنوان نخست وزیر شد. دولت پاشینیان، مبارزه با فساد و اصلاحات قضایی را در اولویت قرار داد.

در سیاست خارجی، ارمنستان تلاش کرده است تا تعادل را میان قدرت های منطقه ای و بین المللی حفظ کند. روابط نزدیکی با روسیه، به عنوان یکی از اعضای کشورهای مشترک المنافع و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، دارد. همچنین، روابط دوستانه و دیرینه با جمهوری اسلامی ایران، به عنوان تنها مرز باز جنوبی، از اهمیت استراتژیک بالایی برای ارمنستان برخوردار است. این روابط، در طول سال های جنگ قره باغ، به «مرز زندگی» برای ارمنیان تبدیل شد و راه تنفس اقتصادی کشور را فراهم آورد.

وضعیت اقتصادی کنونی

اقتصاد ارمنستان، پس از استقلال و گذار از دوران شوروی، با چالش ها و فرصت های بسیاری روبرو بوده است. در اوایل دهه ۲۰۰۰، این کشور رشد اقتصادی قابل توجهی را تجربه کرد که عمدتاً مدیون صنایعی نظیر فرآوری الماس، متالورژی و انرژی بود. ارمنستان از نظر تولید مولیبدن در جهان جایگاه مهمی دارد و معادن مس، آهن، طلا و نمک نیز از منابع طبیعی این کشور محسوب می شوند.

گردشگری نیز یکی از بخش های رو به رشد اقتصاد ارمنستان است. افزایش ورود گردشگران، به ویژه از کشورهای منطقه نظیر روسیه، گرجستان و ایران، به رونق این صنعت کمک کرده است. توسعه زیرساخت ها، لغو روادید برای برخی کشورها و اتخاذ سیاست «آسمان باز»، از جمله عوامل مؤثر در رشد گردشگری بوده اند. همچنین، نقش دیاسپورای ارمنی در حمایت اقتصادی و سرمایه گذاری در کشور، بسیار پررنگ است. با این حال، ارمنستان همچنان وابسته به واردات سوخت است و برای رشد پایدار، نیازمند اصلاحات ساختاری و جذب سرمایه گذاری های بیشتر است.

روابط جمهوری ارمنستان و جمهوری اسلامی ایران

روابط ایران و ارمنستان، ریشه های تاریخی و فرهنگی بسیار عمیقی دارد و از زمان استقلال ارمنستان در سال ۱۹۹۱، جمهوری اسلامی ایران یکی از نخستین کشورهایی بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت. این دو کشور همسایه، همواره روابط دوستانه و سازنده ای در زمینه های فرهنگی، سیاسی، دیپلماسی و اقتصادی داشته اند.

موقعیت جغرافیایی ایران به عنوان تنها مرز باز زمینی ارمنستان در سال های جنگ و محاصره، اهمیت استراتژیک بی بدیلی به این روابط بخشیده است. تبادلات تجاری، همکاری در پروژه های انرژی (مانند خط لوله گاز) و حمل و نقل، از جمله ابعاد مهم این روابط است. حضور جامعه بزرگ ارمنیان در ایران نیز به عمق پیوندهای فرهنگی و اجتماعی میان دو ملت می افزاید. هر دو کشور، علاقه مند به توسعه روابط دوجانبه و همکاری های منطقه ای برای ثبات و شکوفایی منطقه قفقاز هستند.

اهمیت و میراث تاریخی ارمنستان: درس هایی از مقاومت و پایداری

تاریخ ارمنستان، بیش از آنکه مجموعه ای از وقایع گذشته باشد، سرگذشت ملتی است که در هر دوران، درس هایی از مقاومت، پایداری و حفظ هویت را به نمایش گذاشته است. این سرزمین کهن، در طول هزاره ها، در معرض تهاجمات و فشارهای بی امانی قرار گرفته، اما همواره چون ققنوسی از خاکستر برخاسته و هویت خود را از نو بنا کرده است.

عواملی چند، به حفظ این هویت ملی کمک کرده اند. در وهله نخست، مسیحیت، که از قرن چهارم میلادی به دین رسمی این کشور تبدیل شد، نه تنها یک مذهب، بلکه ستون فقرات هویت ملی ارمنیان گردید. کلیسای حواری ارمنی، با استقلال و آداب منحصر به فرد خود، نقش محوری در حفظ زبان، ادبیات و فرهنگ ایفا نمود. در کنار مذهب، زبان ارمنی و الفبای ابداع شده توسط مسروپ ماشتوتس در قرن پنجم، ابزاری قدرتمند برای حفظ میراث فرهنگی و ارتباط میان نسل ها بود.

فرهنگ غنی ارمنی، شامل ادبیات کهن، معماری بی نظیر (مانند کلیساهای سنگی و صلیب سنگ ها)، موسیقی اصیل و رقص های پرشور، همواره بستری برای تجلی روح ملی بوده است. حتی در دوران های تیره و تاریک، این عناصر فرهنگی بودند که شعله امید را در دل مردم زنده نگه می داشتند و به آن ها یادآوری می کردند که از چه تمدن بزرگی ریشه گرفته اند. دیاسپورای ارمنی، که در پی حوادث تلخ تاریخی نظیر نسل کشی شکل گرفت، نیز به عامل مهمی در حفظ هویت و حمایت از میهن مادری تبدیل شده است. این جوامع پراکنده در سراسر جهان، نه تنها سنت ها و زبان خود را حفظ کرده اند، بلکه به عنوان سفیران فرهنگ ارمنی، به غنای فرهنگی کشورهای میزبان نیز افزوده اند.

امروز، جامعه و سیاست ارمنستان، عمیقاً تحت تأثیر این تاریخ پربار است. روحیه مقاومت در برابر ستم و میل به استقلال، در ژن های این ملت حک شده است. چالش هایی نظیر مناقشه قره باغ، همچنان بر سیاست خارجی و امنیت این کشور سایه افکنده است، اما تجربه طولانی مقاومت، به ارمنیان آموخته است که چگونه در برابر ناملایمات ایستادگی کنند. ارمنستان، با میراث تمدنی چشمگیر خود، نه تنها یک کشور در نقشه جهان، بلکه نمادی از پایداری یک ملت در طول تاریخ بشریت است.

ارمنیان به نیروی هوش و درایت و با قدرت فعالیتشان قادرند روابط نزدیکی بین آسیا و اروپا برقرار سازند. تعهد، وظیفه تاریخی آنان این است که تولیدات این دو قسمت از جهان را با هم مبادله کنند. فقط کافی است که به آنان امکان زندگی کردن بدهند تا دوباره به چیزی که پیش از این بودند، یعنی به فعال ترین عوامل تمدن اروپایی در خاورزمین تبدیل شوند.

نتیجه گیری

تاریخ ارمنستان، تابلویی هزار رنگ از پیروزی ها، شکست ها، مقاومت ها و احیاگری ها است که در بستر فلات کهن ارمنستان نقش بسته است. از پادشاهی های مقتدر اورارتو و آرتاشسی، تا پذیرش مسیحیت به عنوان نخستین ملت و ابداع الفبای منحصر به فرد، هر دوره فصلی جدید از پایداری این ملت را روایت می کند. ارمنیان در گذر سده ها، در برابر امپراتوری های بزرگ و تهاجمات ویرانگر، به هویت خود چنگ زدند و آن را از طریق مذهب، زبان و فرهنگ غنی شان حفظ نمودند. میراث مبارزه برای بقا، که در نبردهای حماسی و مصیبت های بزرگ قرن بیستم (نظیر نسل کشی) ریشه دارد، روحیه این ملت را برای ساختن آینده ای مستقل و آزاد، قدرتمندتر کرده است. ارمنستان امروز، با وجود چالش های پیش رو، بر پایه گذشته پر افتخار خود ایستاده و جایگاه ویژه ای در تاریخ تمدن بشر دارد؛ نمادی از ملتی که در برابر توفان های زمان، خم به ابرو نیاورد.