تاریخچه احداث پارک ملی توموکوماکو

پارک ملی توموکوماکو، گنجینه ای عظیم در قلب آمازون، داستان شکل گیری پرفراز و نشیبی دارد که به سال ۲۰۰۲ بازمی گردد. این منطقه، که اکنون به عنوان بزرگترین پارک جنگلی استوایی جهان شناخته می شود، از دل تلاش ها و همکاری های بین المللی برای حفظ اکوسیستم های بی بدیل متولد شد.

پارک ملی توموکوماکو، با وسعت حیرت انگیز خود در ایالت آماپا برزیل، نه تنها یک ذخیره گاه طبیعی است، بلکه نمادی از تعهد جهانی به حفاظت از گنجینه های زیستی زمین به شمار می رود. برای درک ارزش واقعی این میراث طبیعی، باید به ریشه های آن بازگشت؛ به لحظاتی که ایده حفاظت از این بخش بکر از آمازون شکل گرفت و از دل چالش های بی شمار، به واقعیت پیوست. این پارک، اکنون زیستگاهی امن برای هزاران گونه گیاهی و جانوری نادر است و نقش حیاتی در تنظیم اقلیم منطقه ای و جهانی ایفا می کند.

پیش از احداث: گنجینه ای در انتظار حفاظت

پیش از آنکه نام «پارک ملی توموکوماکو» بر تارک این سرزمین بکر نقش ببندد، منطقه ای وسیع و دست نخورده در شمال برزیل، میان ایالت های آماپا و پارا و هم مرز با گویان فرانسه و سورینام، وجود داشت که گنجینه ای بی بدیل از تنوع زیستی را در خود جای داده بود. کوهستان های توموک-هوماک، با دامنه های پربارش و رودخانه های خروشانی چون اویاپوک و جاری، شریان های حیاتی این سرزمین بودند و اکوسیستمی بی نظیر را تغذیه می کردند.

شناخت منطقه توموکوماکو پیش از پارک شدن

این منطقه، که بخش عمده ای از آن را جنگل های بارانی استوایی پوشانده بود، در آن زمان عاری از سکونت انسانی گسترده بود و بکر بودن آن، زیستگاه ایده آلی را برای گونه های اندمیک و حیات وحش شاخص آمازون فراهم می آورد. گونه هایی نظیر جگوار، میمون های گوناگون، لاک پشت های آب شیرین، عقاب های هارپی و طیف وسیعی از ماهیان و پرندگان آبزی، در این بهشت طبیعی زندگی می کردند. این عدم دسترسی و بکر بودن، به این معنا بود که بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری آن هنوز برای علم ناشناخته مانده بودند و هر گوشه آن پتانسیل کشفی جدید را در خود داشت.

چرایی ضرورت حفاظت

با وجود بکر بودن، جنگل های آمازون در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم، تحت تهدیدات جدی و فزاینده ای قرار داشتند. جنگل زدایی بی رویه برای توسعه کشاورزی، دامداری و استخراج غیرقانونی چوب، در کنار فعالیت های معدن کاری که اغلب بدون نظارت صورت می گرفتند، بخش های وسیعی از این ریه سبز زمین را با نابودی مواجه می ساخت. پتانسیل تخریب و از دست رفتن این اکوسیستم بکر در صورت عدم اقدام، نگرانی های جدی را در میان فعالان محیط زیست و دولت ها برانگیخته بود.

در همین دوران، جنبش های جهانی حفاظت از محیط زیست به اوج خود رسیده بودند و ضرورت ایجاد مناطق حفاظت شده بزرگ و یکپارچه برای مقابله با بحران از دست رفتن تنوع زیستی، به یک مطالبه جهانی تبدیل شده بود. توموکوماکو، با ویژگی های منحصربه فرد اکولوژیکی و موقعیت استراتژیک خود، به سرعت به یکی از اولویت های اصلی برای ایجاد یک منطقه حفاظت شده در مقیاس وسیع تبدیل شد.

جرقه اولیه: نقش بازیگران کلیدی

ایده حفاظت از منطقه توموکوماکو، نه یکباره، بلکه از دل سال ها پژوهش، دغدغه های زیست محیطی و همکاری های مشترک زاده شد. این جرقه اولیه، حاصل دید بلندمدت و تلاش های بی وقفه بازیگران کلیدی بود که هر یک به نوبه خود، سهمی اساسی در به ثمر رساندن این پروژه عظیم داشتند.

طرح ایده اولیه

نخستین ایده ها و پیشنهادها برای حفاظت از منطقه توموکوماکو، ریشه هایی در تحقیقات علمی و نقشه برداری های زیستی داشت. سازمان های بین المللی فعال در زمینه حفاظت از محیط زیست، به ویژه صندوق جهانی طبیعت (WWF)، در شناسایی و اولویت بندی این منطقه نقش بسیار مهمی ایفا کردند. کارشناسان WWF با انجام بررسی های جامع، به پتانسیل بی نظیر این سرزمین در حفظ گونه های نادر و نقش حیاتی آن در پایداری اکوسیستم آمازون پی بردند.

آن ها دریافتند که توموکوماکو، به دلیل عدم دسترسی و بکر بودن نسبی اش، یک فرصت طلایی برای ایجاد یک منطقه حفاظت شده در مقیاس بزرگ است که می تواند به عنوان یک پناهگاه امن برای حیات وحش آمازون عمل کند. گزارش ها و پیشنهادهای WWF، همراه با حمایت های علمی و مالی، نخستین گام های عملی را برای تبدیل ایده به واقعیت برداشت.

مشارکت دولت برزیل

در کنار تلاش های سازمان های بین المللی، تغییرات در سیاست های محیط زیستی برزیل در آن دوره نیز زمینه را برای چنین پروژه های عظیمی فراهم کرد. دولت برزیل، با درک فزاینده اهمیت حفاظت از آمازون برزیل و تعهدات بین المللی خود، به سمت اتخاذ سیاست های محیط زیستی پیشروتر حرکت می کرد. وزارتخانه ها و نهادهای دولتی برزیل، به ویژه وزارت محیط زیست (MMA) و انستیتوی محیط زیست و منابع طبیعی تجدیدپذیر برزیل (IBAMA)، در این زمینه پیشگام شدند.

تصمیم گیرندگان دولتی، با همکاری کارشناسان و سازمان های غیردولتی، به این باور رسیدند که ایجاد یک پارک ملی در توموکوماکو، نه تنها یک اقدام حفاظتی ضروری است، بلکه می تواند به عنوان الگویی برای سایر مناطق آسیب پذیر آمازون عمل کند. این هم افزایی میان دانش تخصصی سازمان های بین المللی و اراده سیاسی دولت برزیل، راه را برای آغاز فرآیند پیچیده و زمان بر احداث پارک هموار ساخت.

فرآیند قانونی و تحقق بخشیدن به رویا

احداث یک پارک ملی در ابعاد توموکوماکو، فراتر از یک ایده و اراده سیاسی بود؛ این پروژه نیازمند طی کردن یک فرآیند قانونی پیچیده و غلبه بر موانع متعدد بود. مسیری که در نهایت به تأسیس پارک ملی توموکوماکو انجامید، دستاوردی بزرگ در زمینه حفاظت از محیط زیست محسوب می شود.

مراحل قانون گذاری و چالش ها

تبدیل یک منطقه وسیع به پارک ملی در سیستم قانونی برزیل، گام به گام صورت می گیرد و نیازمند مطالعات دقیق اکولوژیکی، اجتماعی-اقتصادی و قانونی است. این فرآیند شامل مراحل زیر بود:

1. مطالعات اولیه و شناسایی: ارزیابی جامع منطقه برای تعیین ارزش های زیستی و فرهنگی آن و تعیین مرزهای پیشنهادی پارک.

2. مشاوره عمومی و ذینفعان: برگزاری جلسات و گفت وگو با جوامع محلی، گروه های بومی، کشاورزان، معدن کاران و سایر ذینفعان برای شفاف سازی اهداف پارک و شنیدن نظرات و نگرانی های آن ها. این مرحله اغلب با چالش ها و مخالفت هایی از سوی گروه هایی که منافع اقتصادی شان تحت تأثیر قرار می گرفت، همراه بود. حصول توافق و کاهش مقاومت ها، نیازمند مذاکرات طولانی و راهکارهای جبرانی بود.

3. تصویب در سطوح دولتی: ارائه طرح پیشنهادی به وزارتخانه ها و نهادهای مربوطه (مانند وزارت محیط زیست) و سپس تصویب آن توسط رئیس جمهور برزیل از طریق صدور یک فرمان اجرایی (Decree).

یکی از چالش های اصلی در این مسیر، متعادل کردن نیازهای حفاظتی با منافع اقتصادی محلی بود. بسیاری از مناطق جنگلی، منبع معیشت برای جوامع محلی بودند و ممنوعیت فعالیت هایی مانند شکار، ماهیگیری و جمع آوری محصولات جنگلی، مستلزم برنامه ریزی دقیق برای جایگزینی معیشت ها و کسب رضایت آن ها بود.

اعلام رسمی احداث

با وجود تمام چالش ها، اراده برای حفاظت از این گنجینه طبیعی به نتیجه رسید. در تاریخ ۲۳ آگوست ۲۰۰۲، دولت برزیل رسماً فرمان احداث پارک توموکوماکو را صادر کرد. این تاریخ، نقطه عطفی در تاریخ حفاظت از محیط زیست برزیل و جهان محسوب می شود. این اقدام نه تنها یک موفقیت بزرگ برای کشور برزیل بود، بلکه پیامی قوی به جامعه جهانی در مورد تعهد این کشور به حفظ آمازون می فرستاد.

نقش برنامه مناطق حفاظت شده ناحیه آمازون (ARPA)

موفقیت در ایجاد پارک ملی توموکوماکو، تا حد زیادی مرهون حمایت های یک برنامه گسترده تر و جاه طلبانه به نام «برنامه مناطق حفاظت شده ناحیه آمازون» (ARPA) بود. این برنامه که در سال ۲۰۰۳ (یک سال پس از تأسیس توموکوماکو) به طور رسمی آغاز به کار کرد، با هدف ایجاد و حمایت مالی و فنی از شبکه ای از مناطق حفاظت شده در سراسر آمازون برزیل تأسیس شد.

ARPA به عنوان یک مکانیسم پایدار برای تأمین بودجه و ارائه پشتیبانی فنی، نقش بسیار مهمی در تثبیت و مدیریت پارک های ملی تازه تأسیس، از جمله توموکوماکو، ایفا کرد. این برنامه تضمین می کرد که پس از احداث اولیه، منابع لازم برای نظارت، مدیریت و حفاظت بلندمدت از پارک فراهم شود.

ایجاد دالان تنوع زیستی آماپا (Amapá Biodiversity Corridor)

یکی دیگر از اقدامات استراتژیک و حیاتی که پس از احداث پارک توموکوماکو صورت گرفت، ادغام این پارک در «دالان تنوع زیستی آماپا» بود. این دالان که در سال ۲۰۰۳ تأسیس شد، مجموعه ای از مناطق حفاظت شده مرتبط را در ایالت آماپا شامل می شود که هدف آن حفظ یکپارچگی زیستی و تضمین ارتباط میان زیستگاه های مختلف است. توموکوماکو به عنوان بزرگترین جزء این دالان، نقش محوری در حفظ جریان ژنتیکی میان گونه ها و پایداری اکوسیستم های منطقه ای ایفا می کند. این رویکرد دالانی، به حیوانات اجازه می دهد تا در یک چشم انداز وسیع تر حرکت کنند و در برابر تغییرات محیطی انعطاف پذیرتر باشند.

پیامدهای احداث و جایگاه جهانی توموکوماکو

با تأسیس پارک ملی توموکوماکو، فصل جدیدی در تاریخ حفاظت از محیط زیست گشوده شد. این اقدام نه تنها یک دستاورد ملی برای برزیل بود، بلکه پیامدهای گسترده ای در سطح جهانی داشت و جایگاه توموکوماکو را به عنوان یکی از مهم ترین مناطق حفاظت شده سیاره تثبیت کرد.

بزرگترین پارک جنگلی استوایی جهان

پارک ملی توموکوماکو با مساحتی در حدود ۳۸,۸۰۰ کیلومتر مربع، بلافاصله پس از تأسیس، عنوان «بزرگترین پارک ملی جنگلی استوایی جهان» را از آن خود کرد. این وسعت، قابل مقایسه با مساحت کشورهایی نظیر بلژیک یا سوئیس است و عظمت بی نظیر این منطقه حفاظت شده را به خوبی نشان می دهد.

قبل از توموکوماکو، این عنوان متعلق به پارک ملی سالونگا در جمهوری دموکراتیک کنگو بود. اما با ایجاد توموکوماکو، مقیاس بی سابقه حفاظت از جنگل های بارانی استوایی به نمایش گذاشته شد. در نظر گرفتن مساحت پارک آمازون گویانایی که یک پارک ملی هم مرز در گویان فرانسه است، این رقم را حتی به حدود ۵۹,۰۰۰ کیلومتر مربع افزایش می دهد و یک منطقه حفاظت شده فرامرزی عظیم را تشکیل می دهد.

با مساحتی بالغ بر ۳۸,۸۰۰ کیلومتر مربع، پارک ملی توموکوماکو نه تنها بزرگترین پارک جنگلی استوایی جهان است، بلکه نمادی از تعهد بی سابقه به حفاظت از حیات وحش و اکوسیستم های بکر سیاره محسوب می شود.

حفاظت از تنوع زیستی و منابع آب

پارک توموکوماکو نقش حیاتی در حفاظت از تنوع زیستی بی بدیل آمازون ایفا می کند. این پارک، پناهگاهی امن برای هزاران گونه جانوری و گیاهی، از جمله بسیاری از گونه های در معرض خطر و اندمیک است که در هیچ جای دیگری از جهان یافت نمی شوند. از پلنگ های باشکوه گرفته تا میمون های بازیگوش، لاک پشت های آب شیرین و عقاب های هارپی، این سرزمین زیستگاهی غنی و متنوع را برای آن ها فراهم آورده است.

علاوه بر این، توموکوماکو به عنوان یک منبع عظیم آب شیرین عمل می کند. سرچشمه های رودخانه های مهمی چون اویاپوک و جاری که نقش حیاتی در تأمین آب منطقه و حتی فراتر از آن دارند، در این پارک قرار گرفته اند. حفاظت از این منطقه، تضمین کننده پایداری منابع آبی و کیفیت آب برای جوامع پایین دست است.

تأثیر بر مدل های حفاظتی آینده

پروژه احداث پارک ملی توموکوماکو، فراتر از یک موفقیت منطقه ای، به یک مدل الهام بخش برای سایر تلاش های حفاظتی در آمازون و دیگر مناطق دارای تنوع زیستی بالا در سراسر جهان تبدیل شد. این پروژه نشان داد که با همکاری میان دولت ها، سازمان های بین المللی، جوامع محلی و حمایت های مالی پایدار، می توان مناطق بسیار بزرگی را تحت حفاظت قرار داد و به اهداف بلندمدت حفظ محیط زیست دست یافت.

این موفقیت، بر اهمیت رویکردهای جامع و یکپارچه در حفاظت تأکید کرد که نه تنها بر ایجاد مناطق حفاظت شده تمرکز دارند، بلکه به پایداری مالی، مشارکت جوامع و مدیریت موثر نیز توجه می کنند. توموکوماکو، گواهی بر این مدعاست که با اراده جمعی، می توان بزرگترین چالش های زیست محیطی را مغلوب کرد.

مدیریت پس از احداث: چالش ها و چشم انداز آینده

تأسیس پارک ملی توموکوماکو، تنها آغاز یک راه طولانی بود. حفظ این میراث طبیعی در برابر تهدیدات مداوم و مدیریت صحیح آن، نیازمند برنامه ریزی جامع و تعهد مستمر است. فرآیند مدیریت پس از احداث، به همان اندازه که خود احداث اهمیت داشت، حیاتی است.

برنامه مدیریت پارک

به منظور تضمین حفاظت مؤثر از پارک، یک برنامه مدیریت جامع برای توموکوماکو در تاریخ ۱۰ مارس ۲۰۱۰ منتشر شد. این برنامه، شامل اهداف اصلی زیر بود:

• حفظ اکوسیستم های بکر: اولویت بخشی به حفظ دست نخورده بودن مناطق اصلی پارک و جلوگیری از هرگونه تغییرات ناشی از فعالیت های انسانی.
• پژوهش و نظارت: انجام مطالعات علمی مستمر برای شناسایی گونه های جدید، نظارت بر وضعیت حیات وحش و پویایی های اکوسیستم، و درک بهتر تغییرات اقلیمی.
• مدیریت بازدیدکنندگان: برنامه ریزی برای بازدیدهای پایدار و کم تأثیر گردشگری، به گونه ای که ضمن فراهم آوردن فرصت های تجربه طبیعت، آسیب به اکوسیستم به حداقل برسد. این اقدامات اولیه شامل عدم ایجاد مسیرهای مشخص برای حفظ بکر بودن منطقه بود.
• مشارکت جوامع محلی: همکاری با جوامع سنتی و بومی در نزدیکی پارک، با هدف افزایش آگاهی، فراهم آوردن فرصت های معیشتی پایدار و استفاده از دانش بومی آن ها در مدیریت پارک.
• حفاظت در برابر تهدیدات: تدوین راهبردها و اجرای عملیات برای مقابله با شکار غیرقانونی، معدن کاری غیرمجاز، جنگل زدایی و آتش سوزی های جنگلی.

چالش های پیش رو

با وجود برنامه های مدیریتی قوی، پارک ملی توموکوماکو همچنان با چالش های مهمی روبروست که پایداری آن را تهدید می کند:

• تغییرات اقلیمی: افزایش دما، تغییر الگوهای بارش و خشکسالی های شدیدتر، می تواند به جنگل ها آسیب رسانده و خطر آتش سوزی را افزایش دهد.
• فشار فعالیت های غیرقانونی: با وجود حفاظت، فعالیت های غیرقانونی مانند معدن کاری طلا و قطع درختان به صورت محدود همچنان وجود دارد و نیازمند نظارت و مقابله مستمر است.
• فشار توسعه: پروژه های زیرساختی مانند جاده سازی و سدسازی در مناطق اطراف، می توانند به اکوسیستم پارک فشار آورده و یکپارچگی آن را تهدید کنند.
• تأمین مالی پایدار: مدیریت چنین پارک عظیمی نیازمند منابع مالی قابل توجهی است و تضمین تداوم این حمایت ها یک چالش همیشگی است.

آینده توموکوماکو

آینده پارک ملی توموکوماکو، به تداوم حمایت های بین المللی و ملی، در کنار مدیریت هوشمندانه و سازگارانه بستگی دارد. این پارک به عنوان یک آزمایشگاه طبیعی برای پژوهش های علمی و یک نماد از اهمیت حفاظت از اکوسیستم های گرمسیری، نقشی بی بدیل در تلاش های جهانی برای مقابله با بحران آب و هوا و از دست رفتن تنوع زیستی دارد.

گردشگری پایدار و آموزش، می توانند نقش مهمی در آینده پارک ایفا کنند. با فراهم آوردن فرصت هایی برای بازدید مسئولانه و افزایش آگاهی عمومی، می توان از این پارک به عنوان ابزاری برای ترویج فرهنگ حفاظت از طبیعت استفاده کرد و نسل های آینده را به قدردانی و حفاظت از این میراث گرانبها ترغیب نمود. توموکوماکو، با داستان شگفت انگیز احداث خود، نه تنها یک پارک، بلکه یک الهام بخش جهانی است.

کلام آخر: میراثی برای نسل ها

داستان تاریخچه احداث پارک ملی توموکوماکو، فراتر از یک مجموعه تاریخ و ارقام است. این روایت، قصه اراده و بینش گروهی از انسان هاست که با درکی عمیق از ارزش بی بدیل آمازون، برای حفاظت از آن قدم برداشتند. در سال ۲۰۰۲، این رویای بزرگ به واقعیت پیوست و با تأسیس پارک ملی توموکوماکو، بزرگترین پارک جنگلی استوایی جهان شکل گرفت.

این پارک با مساحتی عظیم و تنوع زیستی بی نظیر، نه تنها پناهگاهی برای گونه های کمیاب و در معرض خطر است، بلکه به عنوان یک منبع حیاتی برای آب و هوا و چرخه آب در مقیاس جهانی عمل می کند. نقش WWF در توموکوماکو، پشتیبانی برنامه مناطق حفاظت شده آمازون (ARPA)، و شکل گیری دالان تنوع زیستی آماپا، همگی بخش هایی جدایی ناپذیر از این داستان موفقیت آمیز هستند که نشان می دهند چگونه همکاری های بین المللی و ملی می توانند منجر به دستاوردهای محیط زیستی عظیم شوند.

امروز، توموکوماکو یک نماد زنده از تعهد انسان به حفظ زیبایی و پیچیدگی های طبیعت است. با وجود چالش های مداوم نظیر تغییرات اقلیمی و فشارهای انسانی، حفظ و مدیریت مستمر این پارک حیاتی است. این میراث گرانبها، که با تلاش های بی وقفه پدید آمد، وظیفه ای مشترک را بر دوش ما می گذارد تا از آن برای نسل های آینده محافظت کنیم و اطمینان حاصل کنیم که نغمه حیات در جنگل های بارانی توموکوماکو، تا ابد طنین انداز خواهد بود.